Паркинсон ауруы

   Паркинсон ауруы (дірілдеу сал ауруы) – ең алдымен қозғалыс белсенділігі мен қаңқа бұлшықетінің тонусын нашарлататын мидың үдемелі ауруы.

   Бұл атау ағылшын невропатологы Джеймс Паркинсонның құрметіне аталған, ол алғаш рет бұл ауруды «дірілдеген сал ауруы» деп сипаттаған. Патология химиялық зат – дофаминді шығаратын жүйке жасушаларының өліміне негізделген. Дофамин (немесе допамин) нейротрансмиттер болып табылады, яғни оның көмегімен қозғалыстарды және басқа функцияларды реттеуге қатысатын жүйке импульстары жүйке жасушалары арқылы бір-біріне хабарламалар береді.

Дофамин тапшылығы қозғалтқыштың бұзылуына әкеледі: адамға бұлшықеттерді басқару, заттарды алу және тепе-теңдікті сақтау қиынырақ болады. Неғұрлым аз жүйке жасушалары қалса, соғұрлым сіздің позаңызды, қозғалыстарыңызды бақылау, дененің ауырлық орталығын және координацияны реттеу қиын болады.

   Паркинсонизмнің негізгі клиникалық көріністерінің бірі – қолдың, саусақтардың, дененің тыныштық кезіндегі қалтырауы – тремор. Бұл белгілер қозғалтқыш белгілері ретінде саналады.

    Бұрын дәрігерлер Паркинсон ауруын тек қозғалысты басқару қабілетіне әсер ететін қозғалыстың бұзылуы деп санаған. Қазіргі уақытта бұл аурумен бірге моторлық емес белгілердің де дамитыны белгілі: мазасыздықтың жоғарылауы, депрессия, ұйқының бұзылуы, сөйлеудің бұзылуы, иіс сезуінің төмендеуі, сілекейдің ағуы, іш қату көріністері орын алады.  Дегенмен, кейде бұл белгілер классикалық қозғалыс бұзылыстарынан бұрын пайда болуы мүмкін.

   Ауру әдетте 50-70 жас аралығында дамиды, бірақ жас адамдарда да болуы мүмкін. Әйелдерге қарағанда ерлерде жиі кездеседі.

   Паркинсон ауруына әкелетін себептер

       Паркинсон ауруының шығу тегі толық анықталмаған, бірнеше факторлардың комбинациясы аурудың дамуына әкелуі мүмкін деп болжанады:

• қартаю;
• тұқым қуалаушылық (генетикалық бейімділік);
• кейбір токсиндер мен улы заттар;
• постэнцефалитикалық паркинсонизмге әкелетін вирустық инфекциялар;
• ми тамырларының атеросклерозы;
• ауыр және қайталанатын бас-ми жарақаттары.

Паркинсон ауруының көріністері

            Жалпы алғанда, Паркинсон ауруы дамуының прогрессивті 8 кезеңге дейін клиникалық көріністері айқындалады. Ең жиі кездесетін көріністер:

• Қолжазбадағы өзгерістер – кішкентай, миниатюралық қолжазба (микроография) Паркинсон ауруының белгілерінің бірі болуы мүмкін;
• тремор – тыныштықта саусақтардың немесе иектің аздап дірілдеуі аурудың жиі кездесетін алғашқы белгілерінің бірі болып табылады;
• Ұйқының проблемалары – ұйқы кезінде мазасыздану немесе кенеттен жиырылуы;
• иістің жоғалуы;
• Жаяу немесе қозғалыстағы қиындықтар- олар қатып қалады, қаттылық дамиды және қозғалыс ауқымының қысқаруы;
• Иық немесе жамбас буындарындағы ауырсыну– кейде пациенттер аяқтары «еденге жабысып қалған» сияқты сезімге шағымданады;
• Бет әлпетінің болмауы- бетперде тәрізді, кейде байсалды немесе күйзеліске ұшырайды, тіпті қалыпты көңіл-күйде де ашулы;
• Еңкейу, иілу қалыбының бір түрі- бас пен денені алға еңкейтеді, қолды бүгеді, жиі денеге қатты қысады, аяқ тізе буындарында бүгіледі; Егер адам еңкейе бастаса, алға еңкейсе немесе координацияны жоғалтса, бұл аурудың басталуының белгісі болуы мүмкін;
• Кішкене қадамдармен шағылысатын жүріс- «ауырлық орталығыңды қуып жеткендей» еріксіз алға жүгіру;
• Созылмалы депрессия-бас айналу және себепсіз естен тану;
• Тым жұмсақ немесе керісінше – «таяз» дауыс, сөйлеу бұзылыстары. Дауыс деңгейі төмендесе, дәрігермен кеңесу керек;
• Іш қату- ішек қозғалысының мүмкін еместігі;

     Бір симптом болса –ол  әлі аурудың көрінісі емес, бірақ адамда бірнеше белгілер байқалса, невропатолог дәрігерінің кеңесіне жүгіну керек.

   Паркинсон ауруының диагностикасы толығымен клиникалық бақылауларға негізделген. Өйткені, бұл ауру үшін арнайы спецификалық диагностикалық сынақтар жоқ, оны анықтау үшін түрлі зерттеулер жүргізіледі. Аурудың тіпті бастапқы кезеңімен зардап шегетін адамға кәсіби тексеру және жеке сауықтыру іс-шаралар  ұсынылады, олай болмаған жағдайда бұл дерт ауыр зардаптарға әкелуі мүмкін.

Ибраева А.С., мамандандырылған медициналық көмек көрсету бөлімшесінің дәрігер невропатолог

Адам иммунитетінің негізі

   Жыл сайын сәуір айының соңғы аптасында Дүниежүзілік иммундау апталығы өтеді. Иммундаудың (вакцинацияның) мақсаты – адамдардың өмірін вакцинамен басқарылатын инфекциялардан құтқару және қорғау. Иммундаудың арқасында шешек ауруын жоюға, полиомиелитті дерлік жеңуге және көптеген балалардың өмір сүруі мен өркендеуін қамтамасыз етуге мүмкіндік туғыздырды, өйткені вакцинацияланған баланың сау және ойдағыдай дамуына мүмкіншілігі болады.  

   Иммунитет – ағзаны антигендер деп аталатын генетикалық бөгде заттардан қорғау тәсілі болып табылады. Антигендер экзогендік (сыртқы) және эндогендік (ішкі) шығу тегі болуы мүмкін. Ал қорғаушылар ретінде кейбір қан жасушалары мен қарсы дене заттары болып табылады. Қарсы денелердің құрылымы иммуноглобулиндер деп аталатын ақуыз қосылыстарынан тұрады.  Иммундық жүйенің арқасында организм көптеген патогендік микробтардан (вирустар, бактериялар, саңырауқұлақтар, қарапайымдылар, гельминттер және т.б.) және олардың улы өнімдерінен қорғалған. Сонымен қатар, иммундық жүйе эндогендік антиген ретінде танылатын өз тіндерінің патологиялық өзгерген жасушаларын тануға және жоюға қабілетті.

Иммунитет түрлері

   Бізде иммундық жүйенің екі түрі бар – туа біткен және жүре пайда болған. Бірлесіп өзара әрекеттесу арқылы олар иммундық реакцияны қамтамасыз етеді – ағзаның бөгде агенттерді енгізуге реакциясын туғыздырады.

   Туа біткен иммунитет жүктілік кезінде ұрықта анадан плацента арқылы қалыптасады, бұндайда нәресте анасы кездестірген антигендерге қарсы антиденелер алады. Антиденелер емшек сүті мен уыз сүті арқылы да беріледі және жаңа туған нәрестені өзінің иммундық жүйесі антиденелерін шығара бастағанға дейін қорғайды. Жаңа туған нәрестенің иммунитеті пассивті болады, әдетте ол қысқа уақытқа шығып, бірнеше күннен алты айға дейін әрекет етеді, оның ағзасы антиденелер шығара бастағанға дейін жұмыс істейді, яғни пайда болған иммунитетті қалыптастырады.

    Пайда болған, спецификалық немесе адаптивті иммунитет – бір біріне синоним болып табылады. Ол адамда өмір бойы қалыптасады және ерекше болып табылады – әр адамда пайда болған иммунитет әр түрлі болады.   Адаптивті иммунитет тұрақты және ағзаны ауру тудыратын микроағзалардан тиімді қорғайды. Бірақ, толығымен тиімді болу үшін иммундық жүйе антигенмен алдын-ала байланысуды қажет етеді, өйткені антиденелерді жасау үшін оған белгілі бір уақыт қажет. Содан кейін, аурудың қоздырғышымен кездескенде, тез жауап, жылдам қорғаныс пайда болады.

        Пайда болған иммунитет табиғи және жасанды болады.

   Табиғи иммунитет өз кезегінде белсенді және пассивті болып бөлінеді:

• Белсенді пайда болған иммунитет аурудан кейін қалыптасады (мысалы – қызылша, желшешектен кейін);
• Пассивті – туа біткен иммунитет.

      Жасанды иммунитет адамда вакциналар немесе сарысулар енгізілгеннен кейін қалыптасады. Құрамында өлтірілген немесе өте әлсіреген микроағзалар бөлшектері бар вакциналарды енгізген кезде иммундық жасушалар оларды зерттеп, оларға қарсы антиденелер шығара бастайды, белгілі бір иммунитетті қалыптастырады. Егер ағза болашақта нақты инфекциямен кездессе, дайын қорғаушылар иммундық жауап береді – адам ауырмайды немесе инфекцияны жеңіл түрде көтере алады.

    Иммунитет тапшылығы

Иммунитет тапшылығы – иммундық жүйенің күшінің төмендеуі, бұл организмнің патогендік микроағзалардан қорғанысының төмендеуіне әкеледі және инфекциялардың жоғарылауымен сезінеді.

   Иммун тапшылығының белгілері:

• респираторлық вирустық инфекциялар жиі пайда болады (ересектерде жылына 3-4 реттен көп, балаларда айтарлықтай көп болуы мүмкін және жасына байланысты болады);
• ауыр ағымы және жиі асқынулары бар ұзаққа созылған бактериялық инфекциялар;
• екі немесе одан да көп ай бойы антибиотиктердің тиімділігі төмен, антибиотиктерді көктамыр ішіне енгізу қажеттілігі;
• сепсисті қоса алғанда, жылына екі немесе одан да көп жүйелі инфекциялар;
• терінің қайталанатын іріңді зақымдануы, ұзақ уақыт емделмейтін жаралар;
• тері мен шырышты қабықтың саңырауқұлақ зақымдануы (онихомикоз, кандидоз және басқалар);
• ЛОР мүшелерінің, несеп – жыныс жүйесінің ұзақ мерзімді, қайталанатын инфекциялары (жылына 2-4 рет);

   Иммунитетті нығайтуға қандай факторлар ықпал етеді?

          Адамдар шамамен 10%-ы жақсы иммунитетке ие болады. Көптеген адамдарда туа біткен иммун тапшылығы бар. Қалған 80% иммундық жүйенің күші жағдайлар мен өмір салтына байланысты болады. Иммунитетті нығайту үшін ұсынылады:

• тұрақты вакцинация жоғары сапалы иммунитетті қалыптастыру үшін керек;
• теңдестірілген тамақтану – қалыпты заттар алмасуды қамтамасыз етеді;
• тұрақты физикалық белсенділік дененің барлық жүйелерінің физиологиялық жұмысын қамтамасыз етеді, бұлшықеттерді күшейтеді;
• тәуелділікке әкелетін жаман әдеттерден бас тарту (алкоголь, никотин, есірткі, уытты, компьютерлік);
• күн тәртібін сақтау – белгілі бір гормондардың синтезіне негізделген циркадиялық ырғақтардың қалыпты жұмыс істеуін қамтамасыз етеді.

   Тамақтану және иммунитет

• Бірінші иммуномодулятор – ана сүті!
• Иммунитет ішектің жұмысына байланысты: иммундық жүйенің «жасушаларының» 80%-ы дәл осы жерде болады. Біз жейтін кез келген нәрсе иммундық жүйені әлсіретеді немесе күшейтеді.
• Көкөністер мен жемістер – өсімдік тағамдары – тамақтанудың 50% құрауы керек.
• Қышқыл сүт өнімдері – құрамында бифидо және лактобактериялар бар.
• Тазартылған көмірсулардың артық мөлшері (әсіресе қант, джем, кондитерлік өнімдер) иммундық жүйені тежейді, антиденелердің белсенділігін төмендетеді.
• Антибиотиктерді бақылаусыз қабылдау иммундық жүйені зақымдайды, өйткені ол патогендерді ғана емес, сонымен қатар бізге қажет микробиотаның ішек микрофлорасын да басады.

   Вакциналар мен сарысулар арасындағы айырмашылық

   Вакцина мен сарысудың негізгі айырмашылығы – олардың құрамында болады.

   Вакцинада ағза үшін антиген болып табылатын белсенді емес немесе әлсіреген микроағзалар бар. Оларға кері әрекет ету үшін антиденелер синтезделеді. Иммунитет баяу қалыптасады, тұрақты, кейбір инфекцияларға -өмір бойы қарсы болып шығады. Бұл қасиет вакцинацияның негізінде жатыр.

    Сарысуларда пациентті инфекцияның нақты қаупінен тез және қысқа мерзімге қорғау қажет болған кезде (мысалы, құтырудан қорғау үшін белгісіз жануардың шағуы кезінде, ластанған жаралар үшін – сіреспеден қорғау үшін, кене шағу кезінде және т.б.) енгізу күні қорғанысты қамтамасыз ететін дайын антиденелер бар. Сарысулар жасанды пассивті иммунитетті қалыптастырады.

   Біз сіздерге өзіңізге және жақындарыңызға қамқорлық жасауды, үнемі профилактикалық тексеруден өтуді, стресстен аулақ болуды, көбірек қозғалуды, жаман әдеттерден бас тартуды және уақтылы вакцинациялауды ұсынамыз.

   Өзіңізге қамқорлық жасаңыз және әрқашан сау болыңыз!

   Ф.К.Смайылова, СӨС дәрігері

5 мамыр – Дүниежүзілік қол гигиенасы күні

   Қол гигиенасы ішек инфекциясы, ауа арқылы жұғатын инфекция және медициналық көмек көрсетумен байланысты инфекция (МКБИ) сияқты індеттердің таралуын болдырмауға беттелген маңызды шаралардың бірі.

   COVID-19 бойынша пандемия кезеңінің басында әлемде жаңа вирусқа қарсы дәрілер немесе вакциналар болған жоқ. Сол кезде инфекцияның таралуын болдырмаудың ең маңызды және қолжетімді құралдарының бірі белгілі әдіс – қол гигиенасы болды.

   Қол гигиенасының жұқпалы аурулардың алдын алудағы пайдасы ХІХ ғасырдың ортасынан бері белгілі. 1847 жылы қол гигиенасының негізін қалаушы венгрлік дәрігер-акушер Игнац Земмельвейс перзентханаларда өлім-жітімнің жоғары деңгейін төмендету үшін қолды хлор ерітіндісімен жууды насихаттады. 1861 жылы оның «босану безгегі» мен медициналық қызметкерлерінің қол гигиенасын сақтамауы арасындағы байланысты нақтылаған кітабы жарық көрді.

   1854-1856 жылдары Флоренс Найтингейл Қырым соғысындағы госпитальдарға гигиеналық шараларды, соның ішінде қызметкерлерге қол жууды енгізді және бұл шаралар сарбаздар арасындағы өлім-жітімнің төмендеткенін статистикалық түрде дәлелдеді.

   Уақыт өте келе қол гигиенасы респираторлық және ішек ауруларының алдын алуға көмектесетіні, және денсаулық сақтау мекемелерінде госпитальді инфекцияларды бақылауда маңызды рөл атқаратынын көрсетті.

   2009 жылы Дүниежүзілік денсаулық сақтау ұйымы (ДДҰ) медицина саласындағы қол гигиенасы бойынша нұсқаулықтарды шығарды және «Өмірді сақта: қолыңды таза ұста» жаһандық қол гигиенасы науқанын бастады. 2009 жылдың 5 мамыры – Бірінші Дүниежүзілік қол гигиенасы күні. Бұл күн денсаулық сақтау саласында қол гигиенасы бойынша жаһандық насихатты қолдауға және бүкіл әлемдегі қол гигиенасын жақсартуды қолдау үшін адамдарды біріктіруге бағытталған.

   Қол гигиенасы қолды сабынмен және ағынды сумен жууды, сондай-ақ арнайы антисептиктерді (гельдер, майлықтар, спрейлер) қолдануды қамтиды.

   Жоғарыда айтылғандай, қарапайым әрекет – қол жуу, жұқпалы аурулардың таралуын болдырмау арқылы, адам өмірін сақтап, сырқаттанушылықты төмендетеді. Бет-әлпетке, тамаққа және қоршаған ортадағы нысандарға жиі қолдың тиюі салдарынан қол індеттің таралуында маңызды рөл атқарады. Микроорганизмдердің қол арқылы берілуі және инфекцияның одан әрі таралуы әртүрлі жағдайларға: микроорганизмдердің түріне, микроорганизмдердің санына, микроорганизмдердің қолдың терісінде тіршілік ету қабілетіне, қол терісінің жағдайы және ылғалдылығына байланысты.

   Американдық хирург П.Б. Прайс, теріде және оның бетінде қоректенетін әрі көбейетін микробтарды (резиденттік флора) және теріні уақытша ғана контаминациялайтын микробтарды (транзиторлық флора) ажыратуды ұсынды.

   Тұрақты флора саны – салыстырмалы түрде тұрақты және тері бетінің 1 шаршы сантиметріне шамамен 100-1000 микробтық денені құрайды. Резидентті флора микроорганизмдері теріде үнемі өмір сүреді және көбейеді. Олардың шамамен 10-нан 20% -ы терінің терең қабаттарында, соның ішінде май бездерінің, тер бездерінің және шаш фолликулаларының түтіктерінде орналасады. Қолдағы тұрақты микробтардың ең көп саны тырнақ қатпарларының аймағында және аз дәрежеде саусақтардың арасында кездеседі.  Резидентті микроорганизмдерді жай қол жуумен тіпті қол антисептиктері арқылы толығымен кетіру немесе жою мүмкін емес, бірақ олардың саны айтарлықтай азайады.

   Медициналық қызметкердің жұмыс барысында науқастармен немесе контаминацияланған қоршаған орта объектілерімен байланыс нәтижесінде қолында пайда болған транзиторлық микрофлора, індеттің таралу факторы ретінде, әсіресе ауруханаішілік инфекцияның, ең үлкен маңызы бар. Медицина қызметкерлерінің қолының терісінде шартты-патогенді және патогенді микроорганизмдерді анықтау жиілігі өте жоғары болуы мүмкін. Медициналық қызметкерлердің қолында микроорганизмдердің жоғары тығыздығы пациенттермен тікелей байланыста болғаннан кейін: тыныс алу мүшелеріне манипуляциялардан кейін, биологиялық сұйықтықтарымен байланыста болғаннан кейін және пациентке күтім жасау процедураларын аяқтағаннан кейін анықталды. Транзиторлы микроорганизмдер қол терісінде қысқа уақыт (24 сағаттан аспай) сақталады. Оларды қол жуу арқылы немесе антисептиктерді қолдану арқылы жоюға болады. Тері зақымдалған жағдайда, транзиторлы микроорганизмдер терінің бетінде ұзақ уақыт бойы сақталып қалуы мүмкін, сонымен қатар жаңа, әлдеқайда қауіпті резидентті флораны құрайды. Мұндай жағдайларда медицина қызметкерлерінің қолдары инфекцияның таралу факторы ғана емес, сонымен қатар оның резервуары болуы мүмкін.

   Сондықтан қол жуу – күнделікті өмірдегі ең негізгі тиімді гигиеналық тәжірибелердің бірі болып табылады. Сонымен қатар, қолға сабынды жиі және көп рет қайталап қолдану созылмалы контактілі дерматиттің негізгі себебі болуы мүмкін екенін есте ұстаған жөн. Осыған сүйене отырып, қай кезде міндетті түрде қол жуу керек: тамақты дайындау, ұсыну немесе жеу алдында; көзге, мұрынға немесе ауызға қатысты кез келген процедуралар алдында; науқасты күту алдында және науқаспен байланысқаннан кейін; дәретханаға барғаннан кейін; мұрынды сіңбіргеннен кейін; жөтелгеннен немесе түшкіргеннен кейін; жануарларды қолмен ұстағаннан кейін; даладан үйге келгеннен кейін.

   Үйде және қоғамдық орындарда қолды сабынмен қалай жуу керек?

   Ол үшін қолыңызды жылы сумен сулаңыз, сабын жағып, сабын көбік пайда болғанша алақаныңызды ысқылаңыз, сосын сабынмен қолыңыздың бүкіл жерін, саусақтарыңыздың арасын, тырнақтың айналасын және астын ысқылаңыз. Содан кейін қолыңызды ағынды сумен жақсылап шайыңыз және қағаз сүлгімен құрғатыңыз. Қолды ағынды сумен жуу мүмкін болмаса, антисептикті қолдану ұсынылады: қолыңызға жағыңыз, толық құрғағанша қолыңыздың терісін ысқылаңыз.

   Денсаулық сақтау орындарында қол гигиенасы инфекциялардың таралуын бақылау және алдын алу бойынша ең маңызды шаралардың бірі болып табылады, сондықтан медициналық мекемелерде қол гигиенасына ерекше талаптар қойылады. ДДҰ ұсынған қол гигиенасы бойынша бес мезет бар:

• науқасты тексеруге дейін;
• асептикалық процедураларды орындау алдында;
• науқасты қарап болғаннан кейін;
• биологиялық материалмен жұмыс істегеннен  кейін;
• науқастың қоршаған ортасымен байланыста болғаннан кейін;

   Қол гигиенасы алты кезеңнен тұратын қолды өңдеу техникасына сәйкес жүзеге асырылады:

• бір алақанды екінші алақанмен үйкелеп ілгері-кері ысқылап жуыңыз;
• оң алақаныңызбен сол алақанның сыртын ысқылаңыз, қолыңызды ауыстыра отырып жуыңыз;
• бір қолдың саусақтарын екінші қолдың саусақ аралықтарымен біріктіріп, саусақтардың ішкі жақтарын жоғары және төмен қарай ысқылаңыз;
• саусақтарды біріктіріп, «құлып» жасаңыз, екінші қолдың алақанын бүгілген саусақтардың сыртымен ысқылаңыз;
• оң немесе сол қолдың бас бармағымен және сұқ саусағымен сол немесе оң
• саусақтың басын ұстап, айналдыра ысқылаңыз. Білекті айналдыра ысқылаңыз;
• оң немесе сол қолдың саусақ ұштарымен сол немесе оң қолдың алақанын дөңгелете отырып ысқылаңыз;  

   Дүниежүзілік денсаулық сақтау ұйымының нұсқаулығына сәйкес «Тазалық – қауіпсіз медициналық көмек кепілі» пациенттер қауіпсіздігінің бірінші жаһандық мақсаты – бұл таңдау емес, негізгі ереже болып табылады.

   Қол гигиенасы қымбат емес және тиімді нәтиже береді. Көптеген індеттердің алдын алумен қатар, қол гигиенасы ауру мен өлімге байланысты елеулі қаржылық шығындарды болдырмауға көмектеседі. Ауруды емдеуге ақша жұмсағанша, аурудың алдын алған жөн.

   Инфекциялық бақылау бөлімінің меңгерушісі С. Сүйенбаева

   МАМЫР – АРТЕРИЯЛЫҚ ГИПЕРТОНИЯМЕН КҮРЕСУ АЙ!

   Артериялық гипертония немесе гипертензия (АГ) – бұл артериялық қысымның тұрақты жоғарылауы, емдеудің болмауы кезінде өте ауыр зардаптарға әкелуі мүмкін. Артериялық гипертония  соңғы жүзжылдықтағы ең көп таралған аурулардың бірі. Бұл қауіпті синдром инсульт, миокард инфарктісі, жүрек жеткіліксіздігі, бүйрек функциясының бұзылуының негізгі себебі болып табылады. АГ атеросклероздың және жүректің ишемиялық ауруының дамуын тездетеді. Артериялық гипертония тек егде пациенттерді ғана емес, сонымен қатар жас топтардағы адамдарды да зақымдайды: халықтың шамамен 35%-ы 50 жасқа дейін бұл проблемаға тап болады. 65 жастан асқан адамдарда 60% жағдайда бұл жағдайдың симптомдары болады.

   Аурудың ерекшелігі адамның ұзақ уақыт бойы жоғары қысым белгілерін сезбеуі болып табылады, сондықтан гипертонияны кейде «үнсіз өлтіруші» деп атайды. Оны тек артериялық қысымды – АҚ өлшеу арқылы ғана анықтауға болады.

   Артериялық қысым – бұл қан ағымы артерия қабырғаларына және олар қанмен қамтамасыз ететін мүшелерге басатын күш. Артериялық қысымды өлшейтін құрал тонометр деп аталады, ал өлшем бірліктері сынап бағанасының миллиметрімен белгіленеді, қысқартылған – мм.сын.бағ. АҚ-ның екі көрсеткіші бар – систолалық және диастолалық. Систолалық (немесе жоғарғы) – жүректің жиырылуы кезінде тамырға қан қысымы, ал диастолалық (төменгі) – босаңсу кезеңіндегі қысым. Әдетте сау адамның артериялық қысымы 130/85 мм.сын. бағ. төмен болуы керек, бұл АҚ-ның қауіпсіз деңгейі. Артериялық қысымның деңгейі 130 – 139 және 85-89 аралығында болса бұл әлі де қалыпты болып саналады, бірақ жоғарыға жақынырақ, сондықтан ол дәл осылай белгіленеді: жоғары қалыпты.

   Артериялық гипертония диагнозы қойылады егер пациентте әр түрлі уақытта және әр түрлі күндерде систолалық қысым көрсеткіштері екі рет 140 немесе одан жоғары, ал диастолалық қысым көрсеткіші 90 мм.сын.бағ. және одан жоғары болатын жағдай анықталса. АҚ-ның жоғарылау деңгейіне сәйкес артериялық гипертония 3 дәрежеге бөлінеді.

Артериялық гипертонияның жіктелуі

   Гипертонияның даму себептері және тәуекел факторлары

   Аурудың дамуы мен ағымына байланысты оның екі түрі бар: біріншілік АГ (эссенциалды немесе гипертониялық ауру) және артериялық қысымның жоғарылауы бір аурудың белгісі болып табылатын кездегі екіншілік гипертония деп бөлінеді. Бұл бүйрек, қалқанша без, бүйрек үсті безі және т. б. патологиялар болуы мүмкін. АГ прогрессиясының үрдісі көбінесе біртіндеп, ұзаққа созылады, осыған байланысты ағза АҚ-ның жоғары сандарына «үйренеді» және ауру гипертония кездейсоқ анықталғанға дейін немесе оның асқынуларының бірі пайда болғанға дейін ұзақ уақыт бойы симптомсыз болуы мүмкін. Сондықтан әр адам өзінің артериялық қысымын білуі және бақылауы керек, сонымен қатар осы патологияның тәуекел факторларын өзінде бар жоғын білу керек.

   Тәуекел факторлары (ТФ) бұл адамның гипертониялық ауруға шалдығуына ықпал ететін жағдайлар. Адамда бір ғана фактор кездескенде ол онша қауіпті болмайды, ал бірнеше факторлардың үйлесімі оның даму ықтималдығын едәуір арттырады. Барлық тәуекел факторлары өзгертілетін (немесе түрлендірілетін) және өзгермейтін (түрлендірілмейтін) болып бөлінеді.

   Өзгермейтін ТФ:

• жынысы: ер адамдар жиірек ауырады, әйелдермен салыстырғанда;
• жасы: 55 жастан асқан ер адамдар, 65 жастан асқан әйелдер;
• тұқым қуалаушылық.

   Өзгертілетін ТФ–дың негізгілері:

• Психоэмоциялық стресстер;
• Еңбек пен демалыстың дұрыс емес алмасымы;
• Түнгі уақыттағы немесе қарқынды психологиялық жүктемелермен байланысты жұмыс;
• Дұрыс емес тамақтану;
• Артық салмақ;
• Төмен физикалық белсенділік;
• Шылым шегу;
• Алкогольді шамадан тыс тұтыну.

   Тәуекел факторларын біле отырып, осы қауіпті аурудың алдын-алу үшін уақытылы шаралар қолдануға болады.

Артериялық қысымды өлшеу ережелері:

• Өлшеуден 30 минут бұрын шылым шегуге, қою кофе немесе шай ішуге болмайды;
• Тамақтанғаннан кейін өлшеуді 1-2 сағаттан кейін жасаған дұрыс;
• Өлшеу кезінде босаңсып отырып, қозғалмау және сөйлемеу керек;
• Егде жастағы адамдарға АҚ-ды тұру және жату күйінде қосымша өлшеу ұсынылады;
• АҚ-ды өлшейтін қолды киімнен босатып, үстел үстіне жүрек деңгейінде қою керек;
• Тонометр манжетін иыққа оның төменгі жиегі шынтақ бүгілуінен 2 көлденең саусақ жоғары болатындай етіп тағу керек;
• Өлшеу нәтижелерін дәптерге немесе күнделікке жазу керек және дәрігерге барған кезде оны өзіңізбен бірге алып дәрігіерге көрсетуге жөн болады.

   Артериялық гипертонияның алдын алу

   Алдын алудың ең қарапайым және қол жетімді әдісі салауатты өмір салтын ұстану, өзіңізде және отбасы мүшелеріңізде бала кезінен бастап дұрыс, салауатты әдеттерді тәрбиелеу болып табылады. Сізде тәуекел факторлары бар-жоғын, олардың не екенін және оларды қалай түрлендіруге болатынын бағалау ұсынылады.

   ТФ өзгерту бойынша ұсыныстар

• Тамаққа қосымша тұз қоспаңыз, маринадтарды, тұзды өнімдерді және ысталған еттерді шектеңіз. Ас тұзының тәуліктік мөлшері толтырылмаған 1 шай қасықтан аспауы керек. Ас тұзын азайту артериялық қысымды дәрі-дәрмексіз орта есеппен 5 – 10 мм.сын.бағ. төмендетуге мүмкіндік береді;
• Дене салмағын бақылаңыз, семіздікпен күресіңіз! Салмақты қалыпқа келтіру артериялық қысымды төмендетуге көмектеседі, инфаркт, инсульт және өлім қаупін азайтады;
• Гиподинамияға жол бермеңіз! Физикалық белсенділік жүрек – қантамыр жүйесінің жағдайын жақсартады, оның стресске және артық салмаққа төзімділігін арттырады, артериялық қысымның жоғарылауына жол бермейді. Физикалық жаттығулардың жалпы ережелері: жүйелілік, оңтайлы қарқындылық және кезеңділік. Жаттығулар аптасына кемінде 3-5 рет жасалуы керек, ал жүктеменің қарқындылығы жалпы жағдай және пульстің көмегімен бақылануы керек (1 минут ішінде 220 соққы минус жас);
• Шылым шегуден бас тартыңыз! Бұл тыныс алу органдары мен қан айналымы жүйесінің ауруларының дамуының жетекші факторлардың бірі;
• Күн тәртібін қалыпқа келтіріңіз, жеткілікті ұйықтаңыз, физикалық жаттығулар мен демалуды алмастырыңыз. Релаксация үшін күніне 10 минуттан кем емес уақыт бөліңіз;
• Стресске төзімділікті арттырыңыз! АГ бар пациенттерінде стресске төзімділік төмен екендігі дәлелденген, бұл аурудың өршуіне ықпал етеді және асқынулармен қауіп төндіреді. Егер мәселені өздігінен шешу мүмкін болмаса -психологқа барудан ұялмаңыз.

   Стресске төзімділікті арттыру үшін психологтар мыналарды ұсынады:

• Барлық істерді бірден қамтуға тырыспаңыз, негізгі басымдықтарды жайғастыруды үйреніңіз;
• Уақытылы демалыңыз, істерді алмастырыңыз, өйткені монотонды жұмыс шаршатады, ал істерді алмастыру күш пен денсаулықты сақтауға көмектеседі;
• Кез-келген мәселеде нақты және маңызды мақсаттар қойыңыз, оларға қол жеткізгеніңіз үшін өзіңізді жігерлендіріңіз;
• Оқиғалар мен адамдардың жарқын жақтарын көруге тырысыңыз;
• Егер сізге жағымсыз іс немесе әңгіме жасау керек болса, оны «кейінге» қалдырмаңыз, бірақ оны қалай жақсы өткізу керектігін ойлаңыз;
• Жанжалды жағдайлардан аулақ болыңыз және оларды өзіңіз жасамаңыз, өз күштеріңіз бен іс-әрекеттеріңіздің дәйектілігін нақты бағалаңыз;
• Өзіңіздің «артықшылықтарыңызды» көруге тырысыңыз, тіпті қандай да бір істе немесе әңгімеде сәтсіздікке ұшырасаңыз да;
• Позитивті болуға тырысыңыз.

   Егер сізде артериялық гипертония диагнозы қойылған болса-үмітіңізді үзбеңіз! Емдеуші дәрігердің тағайындауларын қатаң орындаңыз, дәрі-дәрмектерді өздігіңізден тоқтатпаңыз, себебі бұл жағдайдың нашарлауына қауіп төндіреді. АГ емдеудің мақсаты жүрек-қан тамырлары асқынуларының қаупін барынша азайту болып табылады, оған бар тәуекел факторларын түзету және АҚ деңгейін мақсатты сандарға дейін төмендету арқылы қол жеткізіледі, яғни 130/90 мм.сын. бағ. төмен. Гипертониялық ауруды емдеу ұзақ, іс жүзінде өмір бойы екенін есте ұстаған жөн. Егер пациент дәрі-дәрмектерді уақытында қабылдамаса немесе емделуден үзіліс жасаса, ол өз жағдайын нашарлатады. Дәрі-дәрмектерді қабылдауды өткізіп алмаңыз, тіпті қан қысымы қалыпқа келген болса да, бұл дәрі-дәрмектерді қабылдағандықтан болады. Барлық жағымсыз сезімдеріңізді күнделікке енгізіңіз және оларды емдеуші дәрігермен талқылаңыз, қажет болған жағдайда сізге емдеуді түзетеді.

   Барлығыңызға өзіңізге қамқор болуды, әрқашан сау болуды тілейміз!

   Мищенко Г. В. учаскелік терапевт

31 мамыр – Дүниежүзілік темекіден бас тарту күні

   Темекі шегу және әйелдің денсаулығы

   Жыл сайын әлемде көптеген адамдар оның салдары туралы ойланбастан темекі шегуді әдетке айналдырады. Бұл тәуелділік тек темекі шегушінің өзіне ғана емес, сонымен бірге жанында болатын және темекі түтінін жұтып қойғандардың барлығына да зиян тигізеді. Дүниежүзілік денсаулық сақтау ұйымының сарапшылары темекі шегудің салдарынан қайтыс болған адамдар санының қорқынышты сандарын келтіреді – бұл жылына бес миллионға жуық адамның өмірі! Аса өкінішке орай, темекі шегетін әйелдердің саны артып келеді. Бұл бүкіл адамзат үшін нағыз қасірет, өйткені темекі шегетін әйел өз денсаулығын ғана емес, болашақ ұрпақтың – балаларының денсаулығын да бұзады!

   Никотиннен басқа темекі түтінінде улы заттар мен канцерогендердің көп мөлшері бар екендігі бұрыннан дәлелденген. Ол жынысына қарамастан барлығына бірдей зиян келтіреді, бірақ әйел ағзасы никотиннің әсеріне көбірек ұшырайды, ол тезірек дамиды және аурулар ауыр өтеді, ал әйелге жаман әдеттен бас тарту қиынырақ. Медицина ғалымдары темекі шегетін әйелдерде миокард инфарктісі темекі шегетін еркектерге қарағанда 3 есе жиі кездесетінін анықтады. Егер әйел темекі шегетін болса және ауызша контрацептивтерді қатар қабылдаса, онда оның миокард инфарктісінің даму қаупі 20 есе артады. Әйелдер темекі шегу “сәні” үшін аяусыз зардап шегеді!

   Темекі шегудің әйел ағзасына әсері:

• Темекі шегу эстроген  – әйел ағзасының қорғаушылары гормондарының өндірісіне теріс әсер етеді, соның салдарынан терінің қаттылығын қолдайтын коллаген жойылып, әйелдің терісі тез солып қалады;
• Темекі түтінінің газдары қан эритроциттерінде гемоглобинмен байланысады және ағзаның тіндерінде оттегі жеткіліксіз болады, бұл метаболизмнің бұзылуына әкеледі.  Бұл әсіресе жүктілік кезінде және баланы емізу кезінде қауіпті;
• Темекі уы мен ыстық ауаның әсерінен дауыс желбезектерінің икемділігі төмендейді, көмейдің шырышты қабаты кебеді және зақымдалады, бұл дауыстың тазалығын жоғалтады, аса дөрекі, қарлыққан, сықырлаған болады;
• Тыныс алу жолдарына ингаляциялық ыстық темекі түтінінің ұзақ уақыт әсер етуі оларда созылмалы қабынуды тудырады, шырышты жасушалар зақымдалады, мутацияға ұшырайды және қатерлі ісіктер жиі дамиды;
• Ыстық темекі түтіні тіс эмалын бұзады, онда микробтар еніп, тіс жегісінің дамуына әкелетін микро жарықтар пайда болады;
• Темекі шегетін әйелдерде темекі шегетін еркектерге қарағанда асқазанның шырышты қабаты тезірек зақымдалады, сондықтан созылмалы гастрит, асқазан жарасы, қатерлі ісік ерте дамиды;
• Темекі шегу сілекей бездерін тітіркендіреді, сілекей ағуы күшейеді, әйел жиі түкіріп, қақырық түсіруге мәжбүр болады, бұл өте эстетикалық емес;
• Темекі түтінінің жүйке жүйесіне уытты әсеріне байланысты темекі шегудің сипаты өзгереді – ол жүйкесі зақымдалған, ашуланшақ, дөрекі болады, көбінесе бас ауруы, ұйқысыздық, шаршау мазалайды;
• Никотин, шайырлар және темекі жануының уыттары әйелдің жүрек – қан тамырлары, эндокриндік және жыныстық жүйесіне әсер етеді. Соның салдарынан жыныстық жетілу тежеледі, жыныс мүшелерінің қабыну аурулары көбейеді, бедеулік жиі кездеседі;
• Темекі шегетін әйелде эктопиялық жүктілік, жыныс мүшелерінің қатерлі ісігі қаупі 2 есе жоғары, климакс ұзағырақ және ауыр өтеді.

   Темекі шегу және жүктілік 

   Жүктілік және темекі шегу үйлесімді емес заттар!

   Жоғарыда айтылғандай, темекі түтіні қан жасушаларының тіндерге оттегінің қажетті мөлшерін жеткізу қабілетін бұзады, сондықтан оларда оттегі жетіспеушілігі дамиды. Ең маңызды органдар – жүрек, ми, эндокриндік органдар, жыныстық жүйе бұған әсіресе сезімтал. Мұндай жағдайларда қажетті гормондардың өндірісі тежеледі, аналық жасушаның, яғни болашақ баланың ұрықтануы мен қалыпты дамуы бұзылады! Ғалымдар темекі шегетін ата-аналарда ұлдардың қыздарға қарағанда сирек туылатынын анықтады, өйткені Y хромосомасы бар ұрықтанған бала жүктіліктің басында жиі қайтыс болады. Сонымен қатар, темекі шегетін ата-аналардың ұрығы оттегі жетіспеушілігінен қайтыс болуы мүмкін, өйткені никотин тамырларды тарылтады және плацентадағы қалыпты қан ағымын бұзады, бірақ нәресте өте кішкентай және қорғансыз. Дәл осы фактор ұрықтың әртүрлі даму ауытқулары мен деформацияларына әкелуі мүмкін. Гинекологтар темекі шегетін жүкті әйелдерде жүктіліктің басталуына дейін темекіні тастағандарға қарағанда ұрықжолдастың бөліну қаупі жоғары екенін бұрыннан байқаған. Егер жүкті әйел күніне бір қорап темекі шегетін болса, онда қауіп 65% – ға дейін артады.

   Анасының құрсағындағы нәрестелер тек анасының темекі шегуінен ғана емес, сонымен қатар басқа біреудің темекі түтінінің әсерінен де зардап шегеді, өйткені анасы бұл түтінді жұтып, баласына қанмен уландырады. Егер әйел темекі шекпесе де, бірақ темекі шегетіндердің арасында жабық кеңістікте болса, бала үшін салдарлары бірдей. Жүкті әйелдерге темекі түтінінің әсері өздігінен түсік түсірудің, өлі туудың және кенеттен нәресте өлімі синдромының (КНӨС) негізгі себептерінің бірі болып табылады.

   Темекі шегу және емізу

   Әйелдердің денсаулығы нәзік, ал нәрестенің денсаулығы одан да нәзік. Емшекпен емізу кезінде темекі шегу кішкентай ағзаға жүктілік кезіндегідей зиян келтіреді. Тіпті күніне бір-екі темекі де балаға үлкен зиян келтіруі мүмкін, өйткені ол нәресте кезінен бастап түтіннің уытты әсеріне ұшырайды, никотинге тәуелді болады және оның барлық зардаптарынан зардап шегеді.

   Құрметті әйелдер, сіз өзіңіз үшін ғана емес, сонымен бірге сіз көтерген және дүниеге әкелген кішкентай өміріңіз үшін жауапкершілік туралы ойланыңыз. Сондықтан, қыздарға, бойжеткендерге, әйелдерге ең жақсы кеңес – темекі шегуді бастамаңыз, бұл «сәнді әдетке» алданбаңыз, өйткені темекі өнімдерінің жарнамасы және қолында темекі бар сәнді әйелдердің әдемі суреттері – бұл бизнес, бұл сіздің есебіңізден пайда табу үшін мамандардың жұмысы.  Темекі шегетін ерлер мен әйелдер ақшаны ғана емес, ең бастысы денсаулығын жоғалтады.

   Өзіңізге қамқорлық жасаңыз және әрқашан сау болыңыз!

   Смаилова Ф.К. СӨС дәрігері

Жылдың ыстық мезгілінде су ішу режимі бойынша ұсыныстар

   Жазғы ыстық ауа-райы жағдайында адам ағзасы сұйықтықты тез жоғалтады, сондықтан сусыздандыруға жол бермей, оның қорын уақытылы толықтыру қажет.

   Сусыздандыру – бұл су балансы қалыптыдан төмен болатын жағдай. Әдетте, сау адамда ішке қабылдайтын және бөлінетін сұйықтық мөлшері қатаң тепе-теңдікте болады және  ағзадағы су балансын қамтамасыз етеді.  Бұл көрсеткіш тіпті 2-3% төмендеген кезде сусыздандырудың алғашқы белгілері пайда болуы мүмкін, мысалы:

• Шөлдеу;
• ауыздағы құрғақтық;
• сілекейді жұтудың қиындауы;
• терінің құрғақтығы;
• жүрек соғу жиілігі мен тыныс алудың жиілеуі;
• бас ауруы.

   Аса ауыр жағдайларда әлсіздік, бас айналу, көру қабілетінің бұзылуы, аяқтың құрысуы, жалпы жағдайының нашарлауы дамуы мүмкін. Көрсетілген белгілерге назар аударып, оларды дер кезінде емдеу қажет, өйткені су балансының қалыптыдан  20% – ға төмендеуі  адам өліміне әкелуі мүмкін. Бұл ағза жасушаларындағы барлық биохимиялық процестер судың қатысуымен жүретіндігіне байланысты болады, оның жетіспеушілігі кезінде қан көлемі күрт төмендейді, ол қою және тұтқыр болады, бұл ұсақ тамырлардағы қан айналым мен  зат алмасудың бұзылуына, баяу өтуіне алып келеді. Сонымен қатар, ыстық уақытта адам терімен көп мөлшерде электролиттерді жоғалтады, бұл ағзаның күйіне теріс әсер етеді. Осындай себептерге байланысты  жаз уақытында су ішу режимін дұрыс ұйымдастыру және сақтау өте маңызды.

   Тиісті су балансын сақтау үшін диетологтар келесі ережелерді сақтауға кеңес береді:

• Ыстық уақытта шөлдеу сезімін ескере отырып, көбірек сұйықтық ішу ұсынылады. Бұл минералды су, әлсіз жасыл шай, сумен сұйылтылған қышқыл-сүт сусындары, жеміс суы, тәтті емес жеміс сусындары, шөптердің қайнатпалары болуы мүмкін. Сұйылтылған табиғи шырындарды ішу пайдалы, мысалы-1:10 қатынасында сумен араластырылған лимон шырыны, жалбыз, қияр және басқалары қосылған сусындар. Шырындар тәтті болмауы керек. Шайдың, судың және басқа сусындардың ұсынылған температурасы 12-15°C аралығында болуы тиіс. Табиғи шырындар мен минералды сулар теріден жоғалған микроэлементтерді қалпына келтіруге көмектеседі, ал сүт сусындары ақуыздың шығынын толтырады.
• Қалыпты уақыт мезгілінде сау ағзаға күніне орта есеппен 1,5-2,5 литрге дейін су қажет. Есептеу қарапайым: дене салмағының 1 кг-на 30 мл су қажет. Бірақ жаз уақытында сұйықтықтың жоғалуының артуына байланысты ағзаның суға деген қажеттілігі жоғарлайды, бұл жағдайда 1 кг-ға 40 мл-ге дейін сұйықтық қабылдау керек. Ыстық климат жағдайында, ауыр физикалық жұмыс немесе спортпен шұғылдану кезінде сіздің күнделікті қалыпты мөлшерге 400-ден 600 мл-ге дейін қосымша сұйықтық қабылдау ұсынылады. Су балансын сақтау үшін әр 1,5 – 2 сағат сайын шамамен 100 -200 мл сұйықтық ішу қажет.
• Ыстықта, салқын мұздалған суды, сіз қанша қаласаңыз да, ішуге болмайды. Мұзды су ауыз қуысы мен тамақтың шырышты тамырларының тарылуын тудырады, жергілікті иммунитетті төмендетеді, ал ол тамақ ауруы, ларингит, бронхит сияқты қабынуды тудыруы мүмкін.
• Қоршаған ортаның жоғары температурасында қантты сода, энергетикалық және алкогольдік сусындарды қабылдаудан аулақ болу керек, өйткені олар шөлді қандырмайды, керісінше оны күшейтеді. Алкоголь ыстық ауа-райында ағзаның күрт сусыздандыруына әкелуі мүмкін, жүрек пен қан тамырларына жүктемені арттырады.
• Қою кофені ұнататындар оның несеп айдайтын әсері бар екенін және сусыздандыруға ықпал ететінін есте сақтауы керек. Осыған байланысты, ағзада сұйықтық тапшылығын болдырмау үшін әр шыны-аяқ кофеден кейін бір стақан таза су ішу ұсынылады.

Егде жастағы адамдар нені есте сақтауы керек

   Орта есеппен адам ағзасы 75 %, ми – 85 %, қан – 95% судан тұрады. Жасы ұлғайған сайын ағзадағы су мөлшері азаяды. Зерттеу нәтижелері бойынша егде жастағы және кәрі жастағы адамдарда шөлдеу сезімінің бәсеңдеуі, бүйрек қызметінің төмендеуі, физикалық белсенділіктің шектелуі, су қабылдау мөлшерінің азаюы анықталады. Егде жастағы адам үшін 25-30 сағат ішінде сұйықтықты қабылдамау өте қауіпті, себебі жаздың ыстығында жүрек-қан тамырлары және ағзаның басқа жүйелері ауруларының күшеюіне алып келуі мүмкін, соның ішінде гипертония, қан тамырларының бұзылуы, тромбоз, естің жоғалуы, инсульт аурулары.

   Сондықтан егде жастағы адам үшін күніне жеткілікті мөлшерде сұйықтық қабылдау өте маңызды. Кем дегенде 1700 мл су ішу ұсынылады, ал қоршаған ортаның температурасын ескере отырып, бұл мөлшер артады.  Ішілген сұйықтық егде жастағы адамдарда іш қатудың нәзік мәселесін шешуге және ылғалдануға көмектеседі.

   Сонымен қатар  жүрек-қан тамырлары патологиясы, семіздік, гипертония, қант диабеті, бүйрек аурулары бар адамдар ыстық ауа-райында дәрігермен үнемі байланыста болуы керек және су мен микроэлементтердің қажетті тепе-теңдігін сақтау үшін қабылданатын сұйықтық мөлшерін түзету қажет.

   Смаилова Ф.К. салауатты өмір салты дәрігері

Жылдың ыстық мезгілінде су ішу режимі бойынша ұсыныстар

   Жазғы ыстық ауа-райы жағдайында адам ағзасы сұйықтықты тез жоғалтады, сондықтан сусыздандыруға жол бермей, оның қорын уақытылы толықтыру қажет.

   Сусыздандыру – бұл су балансы қалыптыдан төмен болатын жағдай. Әдетте, сау адамда ішке қабылдайтын және бөлінетін сұйықтық мөлшері қатаң тепе-теңдікте болады және  ағзадағы су балансын қамтамасыз етеді.  Бұл көрсеткіш тіпті 2-3% төмендеген кезде сусыздандырудың алғашқы белгілері пайда болуы мүмкін, мысалы:

• Шөлдеу;
• ауыздағы құрғақтық;
• сілекейді жұтудың қиындауы;
• терінің құрғақтығы;
• жүрек соғу жиілігі мен тыныс алудың жиілеуі;
• бас ауруы.

   Аса ауыр жағдайларда әлсіздік, бас айналу, көру қабілетінің бұзылуы, аяқтың құрысуы, жалпы жағдайының нашарлауы дамуы мүмкін. Көрсетілген белгілерге назар аударып, оларды дер кезінде емдеу қажет, өйткені су балансының қалыптыдан  20% – ға төмендеуі  адам өліміне әкелуі мүмкін. Бұл ағза жасушаларындағы барлық биохимиялық процестер судың қатысуымен жүретіндігіне байланысты болады, оның жетіспеушілігі кезінде қан көлемі күрт төмендейді, ол қою және тұтқыр болады, бұл ұсақ тамырлардағы қан айналым мен  зат алмасудың бұзылуына, баяу өтуіне алып келеді. Сонымен қатар, ыстық уақытта адам терімен көп мөлшерде электролиттерді жоғалтады, бұл ағзаның күйіне теріс әсер етеді. Осындай себептерге байланысты  жаз уақытында су ішу режимін дұрыс ұйымдастыру және сақтау өте маңызды.

   Тиісті су балансын сақтау үшін диетологтар келесі ережелерді сақтауға кеңес береді:

• Ыстық уақытта шөлдеу сезімін ескере отырып, көбірек сұйықтық ішу ұсынылады. Бұл минералды су, әлсіз жасыл шай, сумен сұйылтылған қышқыл-сүт сусындары, жеміс суы, тәтті емес жеміс сусындары, шөптердің қайнатпалары болуы мүмкін. Сұйылтылған табиғи шырындарды ішу пайдалы, мысалы-1:10 қатынасында сумен араластырылған лимон шырыны, жалбыз, қияр және басқалары қосылған сусындар. Шырындар тәтті болмауы керек. Шайдың, судың және басқа сусындардың ұсынылған температурасы 12-15°C аралығында болуы тиіс. Табиғи шырындар мен минералды сулар теріден жоғалған микроэлементтерді қалпына келтіруге көмектеседі, ал сүт сусындары ақуыздың шығынын толтырады;
• Қалыпты уақыт мезгілінде сау ағзаға күніне орта есеппен 1,5-2,5 литрге дейін су қажет. Есептеу қарапайым: дене салмағының 1 кг-на 30 мл су қажет. Бірақ жаз уақытында сұйықтықтың жоғалуының артуына байланысты ағзаның суға деген қажеттілігі жоғарлайды, бұл жағдайда 1 кг-ға 40 мл-ге дейін сұйықтық қабылдау керек. Ыстық климат жағдайында, ауыр физикалық жұмыс немесе спортпен шұғылдану кезінде сіздің күнделікті қалыпты мөлшерге 400-ден 600 мл-ге дейін қосымша сұйықтық қабылдау ұсынылады. Су балансын сақтау үшін әр 1,5 – 2 сағат сайын шамамен 100 -200 мл сұйықтық ішу қажет;
• Ыстықта, салқын мұздалған суды, сіз қанша қаласаңыз да, ішуге болмайды. Мұзды су ауыз қуысы мен тамақтың шырышты тамырларының тарылуын тудырады, жергілікті иммунитетті төмендетеді, ал ол тамақ ауруы, ларингит, бронхит сияқты қабынуды тудыруы мүмкін;
• Қоршаған ортаның жоғары температурасында қантты сода, энергетикалық және алкогольдік сусындарды қабылдаудан аулақ болу керек, өйткені олар шөлді қандырмайды, керісінше оны күшейтеді. Алкоголь ыстық ауа-райында ағзаның күрт сусыздандыруына әкелуі мүмкін, жүрек пен қан тамырларына жүктемені арттырады;
• Қою кофені ұнататындар оның несеп айдайтын әсері бар екенін және сусыздандыруға ықпал ететінін есте сақтауы керек. Осыған байланысты, ағзада сұйықтық тапшылығын болдырмау үшін әр шыны-аяқ кофеден кейін бір стақан таза су ішу ұсынылады.

Егде жастағы адамдар нені есте сақтауы керек

   Орта есеппен адам ағзасы 75 %, ми – 85 %, қан – 95% судан тұрады. Жасы ұлғайған сайын ағзадағы су мөлшері азаяды. Зерттеу нәтижелері бойынша егде жастағы және кәрі жастағы адамдарда шөлдеу сезімінің бәсеңдеуі, бүйрек қызметінің төмендеуі, физикалық белсенділіктің шектелуі, су қабылдау мөлшерінің азаюы анықталады. Егде жастағы адам үшін 25-30 сағат ішінде сұйықтықты қабылдамау өте қауіпті, себебі жаздың ыстығында жүрек-қан тамырлары және ағзаның басқа жүйелері ауруларының күшеюіне алып келуі мүмкін, соның ішінде гипертония, қан тамырларының бұзылуы, тромбоз, естің жоғалуы, инсульт аурулары.

   Сондықтан егде жастағы адам үшін күніне жеткілікті мөлшерде сұйықтық қабылдау өте маңызды. Кем дегенде 1700 мл су ішу ұсынылады, ал қоршаған ортаның температурасын ескере отырып, бұл мөлшер артады.  Ішілген сұйықтық егде жастағы адамдарда іш қатудың нәзік мәселесін шешуге және ылғалдануға көмектеседі.

   Сонымен қатар  жүрек-қан тамырлары патологиясы, семіздік, гипертония, қант диабеті, бүйрек аурулары бар адамдар ыстық ауа-райында дәрігермен үнемі байланыста болуы керек және су мен микроэлементтердің қажетті тепе-теңдігін сақтау үшін қабылданатын сұйықтық мөлшерін түзету қажет.

Смаилова Ф.К. салауатты өмір салты дәрігері

Тыныс алу жолдарына бөгде зат түскенде көрсетілетін алғашқы көмек

   Біздің өміріміздегі төтенше жағдайлардың бірі – тыныс алу жолдарына бөгде заттардың түсуі. Бұл жағдай кез келген жаста және кез келген жағдайда пайда болуы мүмкін – үйде, көшеде, кафеде, пойызда немесе көлікте, өйткені тыныс алу жолдарының ішінара немесе толық бітелуіне байланысты тыныс алу жеткіліксіздігі дамуы, тіпті өлімге дейін алып баруы мүмкін. Жәбірленуші сіздің балаңыз, туысыңыз немесе бейтаныс адам болуы мүмкін. Жәбірленушіге көмек көрсетудің табыстылығы басқалардың және көмек көрсететін адамның сауатты әрекеттеріне тікелей байланысты.  Мысалы, дүние жүзіндегі көптеген мейрамханаларда даяшылар жұмысқа қабылдау кезінде Геймлих әдісін (Heimlich) меңгеруі қажет.

   Бөгде заттың тыныс алу жолдарына түсу себептері. Балаларда бұл жағдай көбінесе 2 жастан 4 жасқа дейінгі аралықта кездеседі, бірақ үлкен жаста да болуы мүмкін. Кішкентай балалар тамақ ішу кезінде жиі ойнайды және аузына кішкентай заттарды салып, содан кейін оны кездейсоқ жұтып қоюы мүмкін.Ересектерде тамақты шайнамай тез қабылдағанда, тамақ ішу кезінде белсенді сөйлесу  немесе күшті алкогольдік интоксикация жағдайында тыныс алу жолдарына түсуі мүмкін. Ауызына тіс шұқығыш, тырнақ, ине, түйме, тиын ұстайтын әдеті бар адамдардың тыныс алу жолдарына бөгде заттың түсуі әлдеқайда жоғары.  Көбінесе бөгде денелердің аспирациясы неврологиялық бұзылыстарда (инсульт, миастения және т.б.) және бас миының жарақаттары кезінде болады.

Бөтен дененің енуіне байланысты тыныс алу жолдарының бітелу белгілері

   Мұндай жағдайлардың күтпеген жерден пайда болуына байланысты симптомдар жедел дамиды: кенеттен адам сөйлесуді, күлуді, айғайлауды немесе жылауды тоқтатады және қолымен тамағын ұстайды. Қатты жөтел пайда болады, жәбірленуші сұрақтарға жауап беруді тоқтатады, тыныс алғанда сырылдар мен ысқырықтар естіледі. Тыныс алу жолдарының бітелуі ішінара немесе толық болуы мүмкін. Тыныс алу жолдарының ішінара обструкциясы кезінде зардап шегуші тыныс алу қабілетін, қиын болса да, жоғалтпайды, есі сақталады.

    Не істеу керек:

• жәбірленушіні жөтелуді жалғастыруға ынталандыру керек: «Қатты жөтел, деміңді шығар!»;
• 103 немесе 112 нөміріне қоңырау шалыңыз және жедел жәрдем шақырыңыз;
• жәбірленушінің бүйіріне және сәл артына тұрыңыз;
• жәбірленушіні бір қолыңызбен ұстап, екінші қолыңызбен оны алға еңкейтіңіз, сонда бөгде зат ығыса, ол жәбірленушінің аузына түсіп, тыныс алу жолына төмен түспеуі керек;
• зардап шегушінің жауырын аралығына алақаныңыздың негізімен 5 рет қатты соққы жасаңыз;
• әр соққыдан кейін тыныс алу жолдарының ашылғанын тексеріңіз.

   Егер 5 соққыдан кейін бөгде дене шықпаса, сізге:

• жәбірленушінің артында тұрып, оны екі қолмен іштің жоғарғы бөлігі деңгейінде ұстап;
• бір қолыңызбен жұдырық жасап, кіндік пен семсер тәрізді өсінді арасына қойыңыз;
• екінші қолыңызбен жұдырығыңызды қысыңыз және зардап шегушіні сәл алға еңкейтіңіз, оның ішін жоғары және өзіңізге қарай қатты басыңыз;
• қажет болған жағдайда 5 ретке дейін қайталаңыз;
• ауыз қуысында бөгде заттың бар-жоғын тексеріңіз және бар болған жағдайда оны шығарып тастаңыз;
• жедел медициналық көмек келгенше зардап шегушіні жалғыз қалдырмаңыз.

Геймлих әдісін орындау (абдоминалды басулар)

   Маңызды! Егер бөгде денені алып тастау мүмкін болмаса, ішіне 5 қысым жасап, арқасынан 5 рет соғу арқылы оны алып тастау әрекетін жалғастыру қажет.

Жоғарғы тыныс алу жолдарының өтімсіздігі толық бұзылған кезіндегі алғашқы көмек көрсету

    Тыныс алу жолдарының толық бітелуінің белгілері:

• зардап шегуші аузын кең ашса да, толқып, дем ала алмайды;
• сөйлей алмайды, жөтелмейді;
• беті алдымен қызарады, содан кейін бозарып, көгереді, әсіресе ерні;
• тыныс алудың бұзылуынан өте тез (бірнеше секунд ішінде) есінен тану пайда болады;
• өте қысқа мерзімде жүрек қызметі тоқтап, клиникалық өлім басталады.

   Бұл жағдайда уақыт жоғалтуға болмайды! Бұл жерде шешуші фактор уақыт болып табылады – көмек неғұрлым тез басталса, зардап шегушінің жандану ықтималдығы соғұрлым жоғары болады.Жедел медициналық жәрдем бригадасын дереу шақырып, одан әрі алгоритм бойынша әрекет ету қажет:¾ жәбірленушіні бүйіріне жатқызып, екінші қолмен ұстап, иық аралықтарының арасына алақаныңыздың негізімен 5 рет қатты соққы жасаңыз. ¾ әсері болмаса, дәрігерлер келгенге дейін дереу жүрек-өкпе реанимациясын бастау керек, ол үшін төс сүйегіне 5 см тереңдікте қолмен ырғақты қысым жасап және өкпенің жасанды тынысын орындау қажет. Көмек көрсету кезінде ауыз қуысында бөтен дененің болу болмауын қадағалаңыз, пайда болған жағдайда дереу алып тастаңыз.

   Бір жасқа дейінгі балаларда бөгде денеден туындаған жоғары тыныс алу жолдарының өтімділігінің толық бұзылуы кезінде алғашқы көмек көрсету алгоритмі

   Белгілері:

• Нәрестенің беті көгереді;
• Бала дыбыс шығармай жылайды;
• Бала тыныс алмайды.

   Алғашқы көмек:

• Жедел медициналық жәрдем тобын шақырып, топ келгенге дейін көмек көрсетуді бастаңыз;
• Баланы ішімен сол қолының білегіне, бетін төмен қаратып («шабандоз» күйі) қойып, оң қолының алақанының негізімен жауырын аралықтарының арасына 5 рет қысқа соққы жасаңыз;
• Ауыз қуысында бөгде заттың бар-жоғын тексеріп, оны алып тастаңыз;
• Егер бұл әрекет жұмыс істемесе, баланы шалқасынан жатқызып (басын денеден төменірек), қолыңызға немесе тізеңізге қойып, басын төмен қарату керек;
• Кеуденің төменгі үштен бірі деңгейінде кеудеге емізіктен бір саусаққа төмен 5 рет қысым   жасаңыз (баланың ішінен басуға болмайды);
• Бөгде зат шықпағанша немесе жедел жәрдем келгенге дейін көмек көрсетуді жалғастырыңыз. 

   Егер бала есінен танып қалса, төс сүйегіне төрт саусақпен ырғақты басуды және жасанды тыныс алуды бастау керек.

   ЖМКК бөлімшесі дәрігері Н.О. Медеубеков

Суға бату кезіндегі алғашқы көмек

   Әсіресе жаз мезгіліндегі қайғылы оқиғалардың бірі, суға батудан болған адам өлімі болып табылады. Соның ішінде балалардың қаза болуы 2 есе қайғылырақ!

   Суға бату – бұл тыныс алу жолдарына көп мөлшерде судың түсуі нәтижесінде болған механикалық асфиксия (тұншығу) түрі. Суға бату сондай-ақ жүректің суық суда рефлекторлық тоқтауынан немесе дауыс байламдарының спазмы салдарынан туындауы мүмкін, бұл тыныс алудың тоқтауына әкеледі.

   Адам суға өз еркімен: шомылу, балық аулау, су астында аң аулау сияқты немесе кездейсоқ жағдайларда да: кеме апаты, суға құлау, зардап шеккендерге көмек көрсету кезінде де түсуі мүмкін.

   Статистика бойынша суға бату жағдайларының 80%-ы суға түсудегі ережелердің сақталмау салдары болып табылады. Сонымен қатар, адам жүзе алмағандықтан емес, дүрбелең тудыратындықтан суға батады!

Судағы жазатайым оқиғалардың негізгі себептері:

• судың жанында өзін-өзі ұстау ережелерін бұзу, мас күйінде шомылу, алыс қашықтықтарға жүзу;
• суға жүзе алмайтын адамдардың түсуі, балаларға тиісті бақылаудың болмауы;
• ескерту белгілерін елемеу, белгісіз жерлерде сүңгу және шомылу, суға түсу кезінде су бетіне қатты соққы беру;
• шамадан тыс шаршау, жарақаттар, конвульсиялар, суда есінен тану;
• тыныс алу жолдарының спазмы немесе суық суға кенеттен түскен кезде жүректің тоқтауы, «суық шок»;
• үрлемелі жүзу құралдарының жарылуы, жылдам ағыс, су бұрылыстары, жоғары толқындар, балдырлармен оралу және т.б.

Адамның суға батып бара жатқанын қалай түсінуге болады?

   Шынайы өмірде адам кинодағы сияқты суға батпайды. Суға батқан адам қолын қатты көтермейді, айқайламайды, суды көп шашыратпайды, көмекке шақыра алмайды – ол үшін оған ауа жетпейді! Жақын арадағы адамдар тіпті адамның қиындықта екенін де байқамауы мүмкін.

Суға батып бара жатқан адамның белгілері:

• адамның басы судың үстінен толық көтерілмейді, аузы судың астында немесе судың деңгейінде болады;
• суға батқан адам судан қолын итеріп, аяқтарын жайсыз қозғай отырып, суда тігінен тұрады – «жұлқынады»;
• суға батушы аузын ашып, құрыса дем ала отырып, артқа шегінуге тырысады;
• адам ауызымен ауаны аулайды, тыныс алу уақыты жылдам, қысқа;
• көздер жабық болуы мүмкін немесе көздің мәні жоқ, ештеңеге назар аудармайды;
• ылғалды шаш көзді жауып тұрады және адам оны жақсы көру үшін жинай алмайды.

Егер сіз адамды суға батып бара жатыр деп ойласаңыз, оған назар аударып, бәрі дұрыс па деп сұраңыз. Егер сізге жауап бермесе немесе сіз мағынасыз көзқарас байқасаңыз, бұл көмек көрсетуге белгі болып табылады. Мұндай жағдайда басты ереже – уақыт жоғалтпау, өзіңді қолға алып, келесі қадамдарды орындау:

1. Сізге ештеңе қауіп төндірмейтініне көз жеткізіңіз. Зардап шегушіні судан тез шығарыңыз.
2. Зардап шегушінің есінің дұрыстығын тексеріңіз – «Сізге көмектесу керек пе?». Егер ол есінен танып қалса, көмекке шақырыңыз: Көмектесіңдер! Көмек керек! Жедел жәрдем шақырыңыз! “. ⠀
3. Тыныс алу, мойын артерияларында тамыр соғуы, көз қарашығының жарыққа реакциясы бар ма, тексеріңіз. Егер тыныс алу болмаса, су тыныс алу жолдарынан шығуы үшін зардап шегушіні тізеңізге (ішімен) көлденең, басын кеудеден төмен қаратыңыз. Ауыз қуысын бөгде заттардан тазартыңыз, судың шығуын жеңілдету үшін кеудеге бірнеше рет басыңыз.
4. Тыныс алу жолдарының өтімділігіне көз жеткізіңіз, зардап шегушіні арқасымен қатты бетке қойып, қолдарыңызбен құлып жасап (бір қолдың алақанын екінші қолдың үстінен) және тереңдігі 5 см және басу жиілігі минутына кемінде 100 рет 30 рет ырғақты басыңыз. Басқан кезде қолды тік ұстаңыз, шынтақты бүкпеңіз;
5. 30 рет басқан соң бір қолыңызды мойынының астына бастың артына жақынырақ қойыңыз, екіншісін маңдайына қойып, басын аузын ашатындай етіп артқа аударыңыз. Содан кейін оның мұрнын қысыңыз, терең дем салыңыз: орамал немесе қолдағы мата арқылы зардап шегушінің аузына 2 үрлеу жасаңыз. Бұл ретте зардап шегушінің кеуде клеткасы көтерілуі тиіс;
6. Одан әрі жүрекке тікелей емес массаж жасап, «ауызға-ауызға» тыныс алыңыз. Бұл цикл жедел медициналық жәрдем бригадасы келгенге дейін немесе зардап шегушіде өз бетінше тыныс алу пайда болғанға дейін үзілмеуі тиіс;
7. Егер сіз жүрек-өкпе реанимациясын бірге көрсетсеңіз, онда бір адам жүрекке массаж жасаса, екіншісі өкпеге ауа үрлейді. Жедел медициналық жәрдем бригадасы келгенге дейін мойын артерияларындағы тамырлардың пульсациясын тексере отырып, кеудені 30 рет басыңыз және 2 рет дем алыңыз, бірақ білекте емес, бұл жерде оны таба алмайсыз!

Есте сақтаңыз! Суға бату кезінде реанимация кемінде 30 минут жүргізіледі, тіпті оның әсері болмаса да

   Егер зардап шегушінің өз бетінше тыныс алуы қалпына келсе, жедел медициналық жәрдем бригадасы келгенге дейін оны бүйіріне жатқызып, үстін жауып, денесін жылытыңыз. Оны жалғыз қалдырмаңыз, жай-күйін қадағалаңыз, өйткені кез келген сәтте оған қайтадан реанимация қажет болуы мүмкін.

Есте сақтаңыз!

Өзіңіздің қауіпсіздігіңізді ешқашан ұмытпаңыз және апатқа ұшыраған адамға көмек көрсетуге әр-дайым дайын болыңыз!

   ЖМКК бөлімінің меңгерушісі м.ғ.м. Амиров Д.Б.

Ескерту: Маймыл шешек!

   Маймыл шешек — дене қызуының көтерілуімен, жалпы интоксикациямен және бөртпенің пайда болуымен сипатталатын жануарлар мен адамдардың жұқпалы ауруы. Аурудың қоздырғышы поксвирустар тұқымдасының вирусы болып табылады – генетикалық тұрғыдан вариола вирусына жақын (адамның шешек ауруы). Вирус алғаш рет 1958 жылы Орталық Африкада ауру маймылдардан бөлініп, кейін басқа аймақтарда да анықтала бастады.

   Маймыл шешек – өте жұқпалы ауру, оның бірнеше берілу жолдары бар, сондықтан тез таралады. Дүниежүзілік денсаулық сақтау ұйымының мәліметі бойынша, биылғы жылдың басынан бері Конго Демократиялық Республикасында (КДР) маймылдың 13 700-ден астам жағдайы тіркеліп, осы инфекциядан 570-тен астам адам қайтыс болды. Қазіргі уақытта ауру КДР, Орталық Африка Республикасы, Бурунди, Кения және Руандада бір мезгілде байқалады. Маусым айының соңында бұл ауру 116 елде, соның ішінде Еуропада тіркелді. Осыған байланысты ДДҰ маймыл індетін жаһандық төтенше жағдай деп жариялады.

   Дүниежүзілік денсаулық сақтау ұйымы өз веб-сайтында 2022 жылдың мамыр айында бұл ауру кенеттен Еуропада, Солтүстік және Оңтүстік Америкада, содан кейін бүкіл әлемде кенеттен және тез тарағанын еске салады. Нәтижесінде 2022-2023 жылдар аралығында 110 елде 87 мың адам аурумен ауырып, 112 науқас қайтыс болды. Бірақ қазіргі эпидемия анағұрлым қауіпті штаммнан туындады және ДДҰ бұл ауруға ағылшын тіліндегі жаңа термин « M pox » «маймыл шешегінің» синонимі ретінде ойлап тапты.

   Көп жағдайда Mpox ауру жеңіл, бірақ ауру кейбіреулерде, әсіресе иммунитеті әлсіреген адамдарда ауыр асқынулар мен өлімге әкелуі мүмкін. 2024 жылы Оңтүстік Африкада анықталған алғашқы жеті жағдайдың барлығы АИВ-мен өмір сүретін иммунитеті төмен адамдарда болды. Олардың арасында қант диабетімен ауыратын науқас болды.

Маймыл шешегінің вирусы микроскоппен

   Инфекцияның көздері мен резервуарлары приматтар, дала иттер, африкалық тиіндер, гамбия егеуқұйрықтары, тышқандар болып табылады. Адамдар арасында ауру жыл бойы кездеседі және жасына қарамастан барлығына әсер етеді.

   Аурудың таралу жолдары:

• Ауа тамшылары (сілекей мен қақырықтың үлкен тамшылары арқылы) , мысалы, науқаспен ≥3 сағат бойы 1,5 метрден аз радиуста болған кезде ;
• Жыныстық қатынас, әсіресе жыныстық қатынасқа түсетін ер адамдар арасында ;
• Байланыс жолы (биологиялық сұйықтықтармен, науқастың терісі мен шырышты қабатындағы зақымданулар, ластанған биологиялық материалмен немесе вирус орналасқан беттермен байланыста ) ;
• Тағамдық (шикі, нашар өңделген етті жеген кезде) ;
• Трансплацентарлы (тік жол) – анадан ұрыққа жүктілік кезінде (туа біткен маймыл шешек) .

   Яғни, вирус адам ағзасына тыныс алу жолдары, көздің және ауыздың шырышты қабаттары, жыныс мүшелері, зақымдалған тері арқылы (мысалы, жануарлардың шағуынан) түсуі мүмкін.

   Негізгі қауіп факторлары:

• жасы 10 жасқа дейінгі балалар, жүкті әйелдер, қарт адамдар;
• АИТВ инфекциясы және басқа иммундық тапшылығы бар адамдар;
• Конго алқабында тұру немесе уақытша болу, эндемиялық аймақтарда ауыл шаруашылығында жұмыс істеу;
• жануарларды күту, аңшылық және қасапшылықпен байланысты кәсіптер.

Маймыл шешегінің белгілері

   Адам ағзасына түскеннен кейін вирус аймақтық лимфа түйіндерінде ұзақ уақыт сақталады, онда ол көбейеді, содан кейін қан арқылы және/немесе лимфогенді жолмен бүкіл мүшелерге таралады. Инкубация мерзімі 5- тен 21 күнге дейін созылады . Маймыл ауруы кейде асимптоматикалық болып табылады және кейбір науқастарда ауру жануармен тікелей байланыста болған жағдайда ғана жергілікті бөртпе пайда болады;

    Ауыр клиникалық көріністері бар адамдарда ауру бас ауруымен, әлсіздікпен, қалтыраумен және дене температурасының 39,5-40 ° C дейін көтерілуімен жедел басталады. Қоздырғыштың енген жеріне жақын орналасқан лимфа түйіндері қабынып, көлемі ұлғаяды және ұлғаяды. ұстағанда ауырады. Ауыр интоксикация салдарынан тәбеттің төмендеуі, жүрек айнуы, құсу мүмкін, безгегі, қалтырау, бұлшықет ауыруы дамиды және тән бөртпе пайда болады.

Маймыл шешегіндегі бөртпенің ерекшеліктері:

• Бөртпе жоғарыдан төменге қарай таралады: ол бет пен денеден басталады, содан кейін аяқ-қолдарда пайда болады, алақан мен табанға әсер етеді;
• Бөртпе дақтар түрінде басталады , содан кейін көпіршіктерге (везикулаларға), содан кейін ортасында кіндік ойысы бар пустулаларға айналады, олар кейіннен қабығымен жабылады;
• әсерінен тамақта шикі және құрғақтық сезімі , жөтел, тамақты шайнау кезінде ыңғайсыздық, сілекейдің жоғарылауы;
• 30% жағдайда жыныс мүшелері зардап шегеді, бұл жыныстық аймақта өткір ауырсынумен бірге жүреді. Пациенттердің 20% -ында бөртпе қабақтарға әсер етеді және көздің ауырсынуын тудырады.

Асқынулар

• Кератит (4%) және көру қабілетінің жоғалуы;
• Терінің бактериялық инфекциясы (20%);
• Сусыздандыруға әкелетін диарея және құсу (7%);
• Орофаринстегі абсцесс процесі;
• Бронхопневмония;
• Тыныс алу жеткіліксіздігі;
• Қан кету;
• Менингит, менингоэнцефалит (<1%);
• Сепсис (<1%).

   Диагноз қою үшін пациенттер зертханалық және аспаптық зерттеулерден өтеді. Науқас жұқпалы аурулар ауруханаларында емделеді, жеңіл жағдайларда емдеу үйде жүргізіледі.

Маймыл шешегінің алдын алу

   Өзіңізді және басқаларды маймыл шешегінен қорғау үшін инфекцияның белгілерін және жұқтыру жолдарын білуіңіз керек.

Маймыл шешек пен адам шешегінің негізгі айырмашылығы – науқастардың 90% дерлік болуы бөртпе пайда болғанға дейін дамитын лимфаденит (ұлғайтылған лимфа түйіндері).

   Аурудың алдын алу үшін жалпы қабылданған шараларды сақтау қажет:

• жеке гигиена ережелерін сақтау;
• қолды сабынмен жиі жуып, қолды дезинфекциялау құралдарын қолданыңыз;
• көп адамдардан аулақ болуға тырысыңыз;
• кем дегенде 1,5-2 метр қашықтықты сақтаңыз, әсіресе әуежайлар мен вокзалдарда;
• экзотикалық елдерден келген безгегі бар адамдармен және ауру жануарлармен байланыста болуға тырысыңыз;
• Бөлмелерді дезинфекциялау құралдарымен үнемі ылғалды тазалауды жүргізіңіз , әсіресе жиі қол тигізетін орындарды (есік тұтқалары, компьютер пернетақталары, жарық қосқыштары, ванна бөлмелері және т.б.);
• иммундық жүйеңізді күшейтіңіз, салауатты өмір салтын ұстаныңыз.

Болат А.Б., салауатты өмір салты дәрігері

Атеросклероз

   Атеросклероз – серпімді және бұлшықетті-эластикалық артериялардың   ішкі қабықтарында  холестеринді (липидті, майлы) шөгінділердің түзілуімен жүретін созылмалы ауруы. Бұл тамырларға қолқа және оның тармақтары, жүрек, ми, ішек, бүйректер және  аяқтардың артериялары жатады.  Шөгінділер қантамырларының тарылауына алып келеді, сол себептен ағза ішіндегі қан ағымының нашарлауына байланысты түрлі асқынулар дамиды.

Ауру туралы

   Атеросклероз 50-60 жастағы ересек ер адамдарда және 60 жастан асқан әйелдерде жиі кездеседі. Бүгінгі таңда бұл аурудың таралуы, әсіресе дамыған елдерде өте жоғары. Көптеген жылдар бойы жүрек-қан тамырлары аурулары бүкіл әлемде өлімнің ең көп тараған себебі болып табылады. Олар жұқпалы аурулар, жарақаттар және қатерлі ісіктерді қоса алғанда, алда болды.

Атеросклероздың түрлері

   Атеросклероз жүйелі процесс, көптеген көріністері мен клиникалық түрлері бар ауру. Жіктеу, ең алдымен, патологиялық процестің локализациясына негізделген.

Атеросклероз  келесі түрлерге бөлінеді:

• коронарлық артериялардың атеросклерозы (әртүрлі жүректің ишемиялық ауруын тудырады);
• ми артериялардың атеросклерозы (жедел және созылмалы цереброваскулярлық бұзылыстарды тудырады);
• қолқаның атеросклерозы;
• мықын артерияларының атеросклерозы;
• аяқ қан тамырларының атеросклерозы;
• аортаның висцеральды (яғни, ішкі ағзаларды қоректендіретін) тармақтарының атеросклерозы (бүйректер, ішек және т.б. мүшелердің бұзылыстарын тудырады);
• мультифокальды зақымдану (патологиялық процесс бірден бірнеше тамырлар тобын қамтиды).

   Негізгі қауіп факторлар:

• темекі шегу (ең қауіпті фактор);
• гиперлипопротеинемия (жалпы холестерин > 5 ммоль /л, ТТЛП> 3 ммоль /л, Lp(a)> 50 мг/ дл), – қандағы холестерин мен оның фракцияларының мөлшерінің жоғарылауы;
• артериялық гипертензия (жоғары қан қысымы) – систолалық қан қысымы > 140 мм сын. бағ., диастолалық қысым > 90 мм сын. бағ.;
• қант диабеті;
• семіздік;
• отырықшы өмір салты;
• шамадан тыс эмоционалды жүктеме;
• көп мөлшерде алкогольді ішу;
• нашар тамақтану;
• тұқым қуалайтын бейімділік;
• постменопауза.

   Аурудың белгілері:

• Қан қысымының жоғарылауы;
• Кеудедегі ауырсыну;
• Ентігу;
• Жалпы әлсіздік;
• Жүрек соғуының бұзылуы;
• Жадтың бұзылуы;
• Бас айналу;
• Құлақ шуы;
• Ұйқының бұзылуы;
• Үзік-үзік ақсақтық;
• Қолдардағы әлсіздік.

Атеросклерозды диагностикалау әдістері

   45 жастан бастап жыл сайын профилактикалық тексеруден өткен жөн, әсіресе ер адамдар.

   Ауру неғұрлым ертерек анықталса, асқыну қаупі соғұрлым төмен болады. Тиімді емдеу атеросклероздың дамуын бәсеңдетуге және науқастың жағдайын жақсартуға мүмкіндік береді. Бастапқы тексеруден өту үшін сіз, ең алдымен, жалпы тәжірибелік дәрігерге (жалпы практика дәрігері немесе отбасылық дәрігер ), сондай-ақ кардиологқа (егер сіз жүрегіңіз туралы алаңдасаңыз) немесе невропатологқа (неврологиялық белгілер болса – жадыға) хабарласа аласыз.

Білу маңызды!

• Атеросклероз барлық артерияларға әсер етеді, сондықтан барлық тамырларды тексеру қажет;
• Атеросклеротикалық бляшкалар «шешілмейді»;
• Атеросклерозға арналған хирургияның мақсаты ауыр асқынулардың алдын алу болып табылады;
• Кез келген шағымның әрқашан себебі бар.

Болат А., салауатты өмір салты дәрігері

НАЗАР АУДАРЫҢЫЗ : ТҰМАУ !

   Тұмау – тұмау вирусы тудыратын тыныс алу жолдарының жедел жұқпалы ауруы. Тұмау ерте заманнан белгілі.

   Вирус қалай беріледі?  Тұмау вирусы науқас адамнан басқаларға жөтелгенде, сөйлескенде немесе түшкіргенде ауа тамшылары арқылы беріледі.

   Тұмаудың инкубациялық кезеңі бірнеше сағаттан 2-3 күнге дейін созылады.  Ауру жедел басталады, интоксикация белгілері алдыңғы қатарға шығады – қалтырау, бүкіл денеде ауырсыну, көз алмасын жылжытқанда ауырсыну, қатты әлсіздік.

   Тұмаудың асқынулары қандай?     Бактериялық флораның белсендірілуіне байланысты тұмау жұтқыншақтың, трахеяның, бронхтың қабынуымен асқынуы мүмкін, отит, менингит және т.б. Сонымен қатар, тұмаудан кейін басқа созылмалы аурулардың өршуі жиі кездеседі.

   Тұмаудың алдын алу шаралары:

• Тұмауға қарсы вакцинация, өйткені вакцинация осы инфекциядан қорғаудың ең тиімді құралы болып табылады. Вакциналар қауіпсіз және тұрақты сапа бақылауынан өтеді;
• Тамақтану: витаминдер мен микроэлементтер. Бұл жерде аскорбин қышқылы (С дәрумені) әсіресе маңызды, өйткені ол дененің қарсылығын арттыруға көмектеседі. С дәруменіне бай тағамдарды көбірек тұтынған жөн (итмұрын, теңіз шырғанағы, қырыққабат, көк шөптер, цитрус жемістері);
• Иммунитетті қатайту. Дене тәрбиесі мен шыңдалудың арқасында барлық өмірлік процестер толық және белсенді түрде аяқталады. ЖРВИ және тұмау маусымын күтпестен, қатаюды жылы мезгілде бастау керек;
• Таза ауада серуендеу. Таза ауада күнделікті серуендеу иммундық жүйені нығайтады, ұйқыны қалыпқа келтіреді, жүрек-тамыр жүйесінің жұмысын жақсартады;
• Жеке гигиена ережелерін сақтау. Жөтелгенде немесе түшкіргенде мұрныңызды және аузыңызды қағаз майлықпен жабыңыз, қолыңызды сабынды сумен мұқият және жиі жуыңыз (әсіресе жөтелгеннен немесе түшкіргеннен кейін), ауру адамдармен жақын араласпауға тырысыңыз, адамдар көп жиналатын жерлерден аулақ болыңыз. Бір рет қолданылатын бет пердені киіңіз.
• Стресстен сақтаныңдар. Шамадан тыс жұмыстан және суық тиюден аулақ болыңыз;
• Егер сіз ауырып жатсаңыз үйде болыңыз және Call Center арқылы дәрігерді шақырыңыз.

ӨЗІҢІЗ ЖӘНЕ  ЖАҚЫНДАРЫҢЫЗҒА САҚ БОЛЫҢЫЗ

ЕКПЕ САЛЫҢЫЗ

ҚОЛЫҢЫЗДЫ ЖИІ ЖУЫҢЫЗ

ӨЗІН-ӨЗІ ЕМДЕУГЕ БОЛМАЙДЫ

Геморрагиялық Марбург қызбасы

   Марбург қызбасы – ауыр интоксикациялық және геморрагиялық синдромдарымен, бауырдың, асқазан-ішек жолдарының, орталық нерв жүйесінің және басқа да ішкі мүшелердың зақымдануымен өтетін табиғи -ошақтық инфекция. Марбург геморрагиялық қызбасы аса қауіпті (карантиндік) инфекциялар тобына жатады, жоғары жұқпалылығымен және өлімімен ерекшеленеді.

   Аурудың Еуропада алғашқы таралуы 1967 жылы Марбург және Франкфурт қалаларында тіркелген. Бұл  тұтануға Африкадан әкелінген зертханалық жасыл маймылдар себеп болған. Приматтармен байланыста болған қызметкерлер, сондай-ақ науқастарға күтім жасайтын медицина қызметкерлері ауырып қалды. Сол кезде Марбург геморрагиялық қызбасымен ауырған 25 адамның жетісі қайтыс болды. «Марбург геморрагиялық қызбасы», «Марбург ауыруы» деген атаулар осыдан шыққан. Сондай-ақ аурудың синонимдері «Мариди геморрагиялық қызбасы», «жасыл маймылдар ауыруы» болып табылады. Кейіннен ауру жағдайлары африкалық жасыл маймылдар мекендейтін табиғи жерлерде байқалды, бұл оларды инфекцияның негізгі көзі және Марбург вирусының резервуары ретінде қарастыруға негіз берді. Қысқартылған нұсқасында ауыру МВТА – Марбург вирусы тудырған ауыру деп белгіленеді. Германиядан басқа қызба Сербияда, Суданда, ОАР-да, Кенияда да орын алған.

Аурудың себебі

   Аурудың қоздырғышы вирус болып табылады. Марбург вирусының табиғи иелері болып жемістермен қоректенетін қанаттар тұқымдас жарғақтар саналады. Марбург вирусы адамдарға жарганаттардан немесе маймылдардан жуғады, әрі қарай адамнан адамға тарайды. Морфологиясы мен қасиеттері бойынша Марбург вирусы Эбола қызбасын тудыратын вирустарға ұқсас, бірақ олардың генетикалық ерекшеліктері бар.

Адам вирусты бірнеше жолмен жұқтырады:

• жанасу жолымен – науқастың қанымен және басқа да бөлінділерімен жанасқан кезде;
• тыныс алу жолдарының, ауыз қуысының және конъюнктиваның шырышты қабатына вирус түскен кезде ауа-тамшы жолымен;
• залалданған медициналық құрал-сайман арқылы және инемен инъекциядан жарақат алған кезде;
• күту кезінде ауырған адамның биологиялық сұйықтықтарымен ластанған заттарымен (мысалы, төсек жабдықтарымен, киіммен) жанасқан кезде;
• Марбург геморрагиялық қызбасын жыныстық жолмен жұқтыру жағдайы белгіленгіні бар.

Клиникалық көріністер

   Жұқтыру мен инфекцияның алғашқы белгілерінің пайда болуы арасындағы уақыт (инкубациялық кезең) екі күннен 3 аптаға дейін созылады. Симптомдар неғұрлым ерте пайда болса, инфекция соғұрлым ауыр жүреді. Ауру жіті басталады, кенеттен қалтырау пайда болады, дене қызуы көтеріледі (39-40 ° С дейін), қатты бас ауруы, әлсіздік. Бұлшық еттер мен буындардағы аурулар, конъюнктивит, ауыз қуысындағы эрозиялар (жаралар) жиі кездеседі. 2-3 күнде жіті сулы диарея, іштің ауыруы, жүрек айну және құсу қосылуы мүмкін. Аурудың 5- 6 күнінде дененің, аяқ-қолдардың, беттің және мойынның терісінде макулопапулездік бөртпе пайда болады, геморрагиялық белгілер қосылады: мұрыннан, қызыл іектен қан ағады,  құсықтың ішінде, нәжісте қан болады, қынаптан қан кету дамиды.

   Науқас медициналық мекемеде болған кезеңде инъекциядан кейін немесе венаішілік сұйықтықтарды енгізгеннен, қан талдауын алғаннан кейін тесу орнынан қан кету байқалуы мүмкін. Орта жүйке жүйесі тарапынан өзгерістер адинамиямен, тежелумен, құрысумен, есінен танумен сипатталады.

Ауруды анықтау әдістемелер

   Бастапқы сатыларда ауруды безгек, іш сүзегі, менингит және ұқсас вирустық геморрагиялық қызба сияқты басқа инфекциялардан ажырату қиын. Марбург қызбасын анықтау үшін клиникалық-эпидемиологиялық және зертханалық деректер қолданылады. Анамнезді жинау кезінде пациенттің Африканың табиғи-ошақты аудандарында болу фактісі, ықтимал ауру тасымалдаушылармен, жануарлармен және ауру адамдармен байланыс жасау фактілер анықталады.

   Марбург қызбасы диагнозын растау үшін молекулалық-биологиялық, серологиялық, электронды-микроскопиялық зерттеулер қолданылады. Биоматериалды зерттеу ең жоғары биоқауіпсіздік талаптарын сақтай отырып, арнайы зертханаларда жүргізіледі.

Марбург геморрагиялық қызбасын емдеу

   МВТА-га күдікті науқастар дереу инфекциялық стационарға жеке бокстарға жатқызылады. Пациенттерді күту кезінде жоғары санитариялық-эпидемиологиялық қорғау шаралары сақталады: дезинфекциялық іс-шаралар, медицина персоналын қорғау, емдеу-диагностикалық манипуляциялар мен рәсімдерді қауіпсіз жүргізу күшейтіледі.

   Қазіргі уақытта МВТА-га қарсы арнайы препараттар жоқ, сондай-ақ арнайы вакциналар немесе вирусқа қарсы препараттар тіркелмеген. Сондықтан негізгі назар патогенетикалық және симптомдық емдеуге аударылады. Қан кетуді тоқтату үшін венаішілік дезинтоксикациялық терапия, көп ішу, венаішілік тромбоциттік массаны енгізу жүргізіледі. Ауырып жазылған адамдардың плазмасын енгізудің жүргізудің тиімділігі туралы мәліметтер бар (бірақ ол түсінікті себептерге байланысты өте аз). Бактериялық асқынулардың дамуы кезінде антибиотиктер тағайындалады.

Ауырудың болжамы және алдын алу

   МВТА ауыр болжамға ие – Марбург геморрагиялық қызбасымен ауыратындар арасындағы өлім-жітімі  25-70% құрайды. МВТА жағдайлары анықталған кезде аса қауіпті инфекциялармен жұмыс істеу кезінде ұсынылатын сақтық шараларын қатаң сақтау қажет.

   Ауырудың таралуына қарсы күрестің басты және маңызды шарты халықпен өзара іс-қимыл жасау болып табылады. Вирустың адамнан адамға берілу ауқымын қысқартудың тиімді тәсілі адамдардың МВТА қауіп факторлары және оның алдын алу шаралары туралы хабардарлығын арттыру болып табылады.

   Алдын алу шаралары:

• Адамның жарғақтан жұқтыру қаупін төмендету. Үңгірлерге, сондай-ақ жемісті жарганаттар колониялары бар орындарға туристік немесе жұмыс бабында бару кезінде сақтық шараларын қатаң сақтау (қолғаптар, респиратор бет перделер, арнайы киімдер және т.б.);
• Эндемиялық аудандарда болған кезде жануарлардан алынатын барлық тағам өнімдерді пайдалану алдында мұқият термиялық өңдеуден өткізу. Азық-түлікті жұқтыру мүмкіндігі болмайтындай етіп дұрыс сақтау.Тек қайнатылған немесе бөтелкеленген суды қолдану;
• Инфекцияның адамнан адамға берілу қаупін төмендету үшін МВТА -мен ауыратын науқастармен физикалық байланысты қатаң болдырмау керек. Күдікті немесе расталған МВТА бар адамдарға мамандандырылған емдеу орталықтарында оқшаулау жағдайында көмек көрсетілуі тиіс;
• ЖВВМ жағдайлары белгіленген елді мекендерде тұрғындарды аурудың сипаты жайлы және қажетті алдын алу шаралары туралы хабардар ету. Қайтыс болған науқастарды қауіпсіз және лайықты шараларды сақтап жерлеу. 21 күн ішінде науқастармен байланыста болған барлық адамдардың денсаулық жағдайын бақылап, алғашқы симптомдары анықталған кезінде одан әрі инфекцияның таралуының алдын алу үшін науқастарды оқшаулау және ертерек емді бастау;
• Жеке және қоғамдық гигиенаны сақтау (қолды жиі жуу, бетпердені кию, қашықтықты сақтау және т.б.), үй-жайларды таза ұстау және дезинфекциялау, адамдар көп жиналатын жерлерге қажетсіз бармау.

   Смаилова Ф.К. СӨС дәрігері

Дүниежүзілік қант диабетімен күрес күні

   Жыл сайын 14 қарашада әлем медицина қауымдастығы қант диабетіне қарсы күрес күнін атап өтеді. Халықаралық диабет федерациясы жыл сайын күннің ұраны мен аурудың алдын алу, емдеу мен бақылаудың тиімді әдістерін әзірлеу жөніндегі қызметтің басым бағыттарын айқындайды. 2024-2026 жылдарға арналған диабетпен күрес күндерінің ұраны «Диабет және әл-ауқат» болып табылады. Бұл шақыру ауыруды уақытылы анықтау, сапалы медициналық көмекке қол жеткізу және қоғам тарапынан қолдау көрсету кезінде диабетпен ауыратын әрбір адамның аман-есен өмір сүруге мүмкіндігі бар екенін көрсетеді.

   14 қараша күні таңдалғаны кездейсоқ емес. Бұл күні 1891 жылы канадалық дәрігер және физиолог Фредерик Бантинг дүниеге келді, ол алғаш рет ұйқы безі гормоны – инсулинді ашты. Бұл ашылу қант диабетін емдеудің тиімді әдістерінің бірі болып  жүз мыңдаған адамның өмірін сақтап қалды.

   Қант диабеті (ҚД) – созылмалы дерт. Ауырудың негізінде глюкоза (қандағы қант) алмасуының бұзылуы жатады. Диабет кезде глюкоза дене тіндеріне сіңе алмайды, сол себептен оның қандағы концентрациясы бірнеше есе өседі. Бұл жағдай гипергликемия деп аталады. ДДҰ сарапшыларының мәліметінше, қант диабеті өлім-жітімді 2-3 есеге арттырады және өмір сүру ұзақтығын қысқартады, себебі – ол басқа аурулардың, әсіресе жүрек-қан тамырлары жүйесінің даму қаупін арттырады. 

      Қант диабетінің екі түрі бар, олардың өздері  ішінде басқа өзгеше турлерге бөлінеді:

• 1 типті диабет – инсулинге тәуелді ҚД, немесе ұйқы безімен бөлінетін инсулин   тапшылығымен өтетін ауыру.  Диабеттің бул түрімен  жас балалар мен жасөспірімдер ауырады;
• 2 типті диабет- инсулинге тәуелді ҚД немесе «ересектердің диабеті» деп аталады. Ол ұйқы безінің инсулин секрециясының бұзылуынан және организм жасушаларының инсулинге сезімталдығының төмендеуінен дамиды, бұл да гипергликемияға әкеледі.

         Айта кету керек, 2019 жылы ДДҰ қант диабетінің жаңа сыныптамасын жариялады. Алдыңғысына қарағанда жаңа нұсқа 1 типті ҚД және 2 типті ҚД кіші типтерге бөлмейді және жаңаларын ұсынады: «гибридті ҚД типтері» және «сыныпталмаған ҚД». Бұл жіктеме көбінесе аурудың дебютінде ҚД типін анықтау проблемасымен бетпе-бет келетін тәжірибелік дәрігерге бағытталған және емдеу тактикасын таңдауға көмектесуге арналған. Бірақ әлемдік медицина негізгі екі түрге бөлінетін алдыңғы сыныптаманы пайдалануды жалғастыруда.

         Халықаралық диабет федерациясының деректері бойынша, 2024 жылы әлемде қант диабетпен ауыратын науқастар саны 463 миллионнан асты. Әсіресе, үлесі барлық жағдайлардың 85% -дан астамын құрайтын 2 типті ҚД сырқаттанушылығы апатты түрде өсуде. Оның ішінде көбісін  40 асқан ересектер құрайды. ХХ ғасырдың соңында 2 типті ҚД тіпті жастар мен жасөспірімдерде де тіркеле бастады.

   2-типтегі қант диабеттің үлкен әлеуметтік маңыздылығы – оның ерте мүгедектікке және қан тамырлары асқынуларының дамуымен туындайтын өлімге алып келуінде. ҚД кезінде микроангиопатия (ретинопатия – көздің зақымдануы, нефропатия – бүйректің зақымдануы), макроангиопатия (миокард инфаркты, инсульт, аяқтардың гангренасы), нейропатия дамиды. Қант диабеті – соқырлықтың, уремиядан өлімнің жиі кездесетін себебі. Аяқтардың ампутацияларының 40%-дан астамы «диабеттік табаны» синдромына және аяқ гангренасына байланысты жүргізіледі.

Осының бәрі диабет проблемасы бүкіл әлем халқы үшін аса өзекті екенін растайды. Көптеген зерттеулер көрсеткендей, көптеген ересектерде глюкоза алмасу бұзылыстары бар, бірақ олар қант диабеті бар екенін  білмейді.

Ауруды уақтылы анықтау, елеулі және қауіпті асқынуларға жол бермеу, гликемия деңгейін бақылауда ұстау және жоғары сапалы  өмір сүру үшін қан глюкозасының қалыпты мәнін білу және уақтылы медициналық көмекке жүгіну қажет.

Мына сандарды есте сақтаңыз:

Қандағы қанттың қалыпты деңгейі

3,3 – 5,5 ммоль/л

Аш қарындағы қандағы глюкоза көрсеткіштерінің өзгеруі

5,6-6,9 ммоль/л

шегінде дәрігерге бару үшін себеп болып табылады

Екінші типтегі қант диабетінің алдын алу

   Бәріміз білуіміз керек – екінші типті диабеттің алдын алуға болады. «Диабет ауру емес, өмір салты» деген ұғым бар. Егер қарапайым шаралар сақталса, диабеттің даму қаупі едәуір азаяды. Олардың ішінде:

• Артық салмаққа жол бермеу. Артық салмақ пен семіздік диабетке шалдығу ықтималдығын жеті есе арттырады. Дене салмағын 7-10% төмендету арқылы диабеттің пайда болу қаупін екі есеге азайтуға болады. Дене салмағының индексін 19,0-25 кг/м2 шегінде ұстау ұсынылады;
• Физикалық белсенді болу. Тіпті күн сайын 30 минут жүру диабеттің пайда болу қаупін 30% төмендетеді;
• Темекі шегуден және артық ішімдіктен бас тарту. Темекі тамырларға зақым келтіреді, ал алкогольдің үлкен дозасы ұйқы безіне зақым келтіреді және диабеттің асқынулары қаупін арттырады;
• Қандағы глюкоза деңгейін, артериялық қысымды, холестеринді үнемі қадағалап отыру;
• Міндетті түрде және тұрақты түрде тұрғылықты жері бойынша емханада профилактикалық тексеруден өту. Бұл гликемияның бұзылуын ерте анықтауға және оларды тиімді түзетуге мүмкіндік береді;
• Өзіңді күйзеліске ұшыратпау, ұйықтау;
• Дәрілік препараттарды қатаң түрде дәрігердің тағайындауы бойынша қабылдау;
• Тамақтану ережелерін сақтау. Көкөністерге және тұтас астыққа бай диеталар аурудан сақтайды. Керісінше, тәтті тағамдар оның қаупін арттырады. Гликемиялық индексі жоғары азық-түліктерді: пончик, тәтті нан, өзге де тәтті «дәмдерді», ақ нан, картопты алып тастағанда, сіз диабет ықтималдығын 36% төмендетесіз.

   Өмірдің басты құндылығы – денсаулық. Ол сатылмайды, оны ешкім қарызға бермейді! Денсаулықты жас кезінен бастап, адам өмірінің алғашқы күндерінен бастап тек сақтауға және жақсартуға болады.

Өзіңізді сақтаңыз және әрқашан сау болыңыз!

Ибраева А.С.,  дәрігер эндокринолог

Дүниежүзілік микробтарға қарсы препараттарды дұрыс пайдалану апталығы

   Жыл сайын 18-24 қараша күндері аралығында  ДДҰ бастамасымен микробтарға  қарсы препараттарға төзімділік проблемасы туралы Дүниежүзілік хабардарлықты арттыру апталығы өткізіледі.  Бұл жаһандық әлемдік науқан 2015 жылдан бастап жүргізіліп келеді және адамдардың инфекциялар, бактерияға қарсы препараттар туралы және «дәрілік тұрақтылық» ұғымы туралы білімдерін арттыруға бағытталған. 2024 жылғы Дүниежүзілік апталықтың тақырыбы   “Ағарту. Үгіт-насихат. Қазір әрекет ету”. Микробқа қарсы препараттарға төзiмдiлiк проблемасы адамдар мен жануарлардың денсаулығына, азық-түлiк қауiпсiздiгiне күштi әсер ететiн, сондай-ақ қоршаған ортаны ластау сияқты экологиялық проблемалармен тығыз байланысты. Бұл өткiр әлемдiк дағдарыс болып табылады.

   Адамзаттың бүкіл тарихы микроорганизмдермен және жұқпалы аурулармен тығыз байланысты. Инфекциялар миллиондаған адамның өмірін қиған қорқынышты індеттерді тудырған еді.  Соңғы  COVID-19 пандемиясы қазіргі заманғы медицинаның барлық жетістіктеріне қарамастан, адам ағзасы инфекция алдында осал болып қалатынын көрсетті.

   Дәрігерлер қоздырғыштардың антибиотиктерге төзімділігі проблемасымен бүкіл әлемде бетпе-бет кездесіп келеді. Пневмония, менингит, туберкулез, іріңделген жаралар, сепсис, ішек инфекциялары – антибиотиктердің тиімділігінің төмендеуінен емдеуді қиындататын кейбір ғана  аурулар.   Қазіргі күні «ПАНРЕЗИСТЕНТТІК»,  яғни  антибиотиктердің бірнеше тобына және оларға қарсы қолданылатын барлық препараттарға төзімділігі бар патогенді бактериялар барған сайын көбеюде. Мұндай микроорганизмдерді «СУПЕРБАКТЕРИЯ» деп те атайды.

   Дәріге төзімді микроорганизмдер, оның ішінде бактериялар, вирустар, саңырауқұлақтар мен паразиттер адамдар, жануарлар мен өсімдіктер арасында, сондай-ақ қоршаған ортада пайда болуы және таралуы мүмкін. Олар шекараны білмейді және барлық жерде және барлығына қауіп төндіреді.

Микробтарға қарсы препараттарға төзімділік қаупітілігі неде?

• Дәрілік препараттардың тиімділігі төмендейді;
• Инфекциямен сырқаттанушылық пен өлім-жітім өсуде;
• Емдеудің ұзақтығы ұлғаюда;
• Емдеу құны ұлғаюда;
• Ішектің пайдалы микрофлоры жойылады, жанама әсерлер пайда болады.

   2019 жылғы сәуірде БҰҰ сарапшылары есеп жариялады.  Есепте  олар бактериялардың микробтарға  қарсы препараттарға, оның ішінде антибиотиктерге төзімділігінің (резистенттілігінің) ауқымы мен салдарын көрсетті. Сарапшылар  жыл сайын бүкіл әлемде 700 мыңнан астам адам антибиотиктерге төзімді микроорганизмдер тудырған аурулардан қайтыс болатынын  айтты. Олардың болжамынша, бұл сан жылдан жылға өсіп, 10 жылдан кейін бірнеше миллионға жетеді.

Антибиотиктерге төзімділік қалай пайда болады?

   Көптеген адамдар антибиотиктерге төзімділікті адам ағзасы алады деп қателесіп тур. Шын мәнінде адамдар емес, микроорганизмдер антибиотиктерге «ден қоюды» тоқтатады. Микробқа қарсы препараттарға төзімділік – бұл микрофлораның әртүрлілігі арасындағы табиғи құбылыс. Эволюцияның бүкіл процесі бойы әртүрлі микроорганизмдер арасында «бәсекелестік», тіршілік үшін күрес болды. Бактериялар мутациялануы, ДНҚ (гендердің) өзгеруі, метаболизмді өзгертуі мүмкін, олар әртүрлі жағдайларға бейімделеді және өзін қорғай алады. Миллиондаған жылдар бойы бактериялар қалған микрофлорамен күресу үшін кейбір заттарды өндіреді, ал басқа микроорганизмдер, өз кезегінде, осындай қосылыстардан қорғану  механизмдерді қолданады. Осы тетікті олар бактерияға қарсы препараттардың әсеріне жауап ретінде де пайдаланады. Антибиотиктерді дұрыс пайдаланбаған жағдайда тірі қалған және тұрақтылық алған бактериялар көбеюін жалғастырады, оңай таралады және қиын емделетін инфекцияларды туындатады.

   Микробтардың бактерияға қарсы препараттарға төзімділігін болдырмау үшін антибиотиктерді қабылдау ережелерін сақтау қажет:

• Өзіңді-өзі емдеумен айналыспа! Антибиотикті тек дәрігердің тағайындауымен ғана қабылдау керек. Маман сізге микробқа қарсы препараттарды қабылдау қажет пе екенінанықтайды.
• Қажет болған жағдайда дәрігердің тағайындауы бойынша антибиотиктерге сезімталдығына талдау жүргізу. Талдау нәтижелері дәрігерге резистентті флораны анықтауға және сапалы емдеу үшін қолайлы препаратты таңдауға көмектеседі.
• Дозасын және емдеу мерзімін сақтау. Дозаның азайтуы және дәріні қабылдау ұзақтығын сақтамауы бактериялардың жойылуын тоқтатады және осы препаратқа төзімділіктің дамымауына ықпал етеді.
• Қабылдау уақытын қатаң сақтаңыз. Антибиотикті қабылдау уақытын қатаң сақтау, препараттың қандағы концентрациясын үнемі ұстап тұру үшін оны көрсетілген бір уақытта қабылдау қажет.
• Дәріні сумен ішу және көп сұйықтықты пайдалану. Антибиотиктерді сүтпен, қышқыл сүт өнімдерімен, шаймен, кофемен және шырындармен ішуге болмайды. Ал организмнен токсиндерді тезірек шығару үшін көбірек сұйықтық ішу керек.
• Егер сіз емдеу көмектеспейтінін сезсеңіз, белгіленген қабылдау күніне дейін емдеуші дәрігерге жүгініңіз. Дәрігер басқа дозаны немесе басқа препаратты таңдайды.
• Қабылданған антибиотиктер туралы ақпаратты жазыңыз. Бұрын қандай препараттарды, қандай ауруларда, қандай дозаларда қабылдағаныңызды, жанама әсерлер, аллергиялық реакциялар болғанын белгілеңіз. Бұл әсіресе балаларға қатысты.
• Дәрігердің ұсынысы бойынша пробиотиктерді қабылдаңыз. Олар жанама әсерлерді (диарея, метеоризм, ішектегі ыңғайсыздық) болдырмауға көмектеседі.
• Антибиотиктердің жарамдылық мерзімін тексеруді ұмытпаңыз. Мерзімі өткен дәрілерді қабылдамаңыз!

Антибиотиктерді дұрыс пайдаланбау – антибиотиктерге төзімділіктің дамуының негізгі себебі.

   Бүкіләлемдік микробқа қарсы препараттарды дұрыс пайдалану апталығы кең жұртшылықты, медицина қызметкерлері мен жауапты тұлғаларды микробтарға қарсы препараттарға төзімділіктің одан әрі қалыптасуын болдырмау үшін бактерияға қарсы, вирусқа қарсы, саңырауқулакқа қарсы және паразитке қарсы дәрілік заттарды дұрыс пайдалануға шақырады.

Смаилова Ф.К. СӨС дәрігері

Созылмалы шаршау деген не?

   Дәрігерге барған кезде науқастар  көбінесе шаршау және жалпы әлсіздік барын айтып,  шағымданады.

   – Көптеген адамдар «созылмалы шаршау» туралы  айтады, бірақ  біраз демалған соң олардың жағдайы  айтарлықтай жақсарады да дәрігерлерге қайта жүгінбейді. Созылмалы шаршау синдромы (CFS) көптеген адамдарда  әлсіздік түрінде пайда болуы мүмкін.  6 айдан аса уақытқа созылатын симптомдық белгі адамның өмір сүру салтына кері  әсер етеді. Бұл әртүрлі жағдайда байқалады және  кейде есебептері  түсініксіз дейді – Ұлттық госпитальдің салауатты өмір салтын ұстану бойынша маманы, дәрігер Флюра Смайылова.

    «Созылмалы шаршау синдромы» терминін алғаш рет 1988 жылы ауруларды бақылау орталықтары (CDC, Атланта, АҚШ) қолданған.  Бұрын бұл жағдай  әртүрлі атаулармен сипатталған. Жалпы әлсіздік, көңіл-күйдің төмендеуі, созылмалы бруцеллез және нейроциркуляциялық дистония сияқты белгілер болады.  CFS ерекшелігі – бұл жағдайдың инфекциялық, гормондық, иммунологиялық немесе психологиялық себептері сенімді түрде анықталмаған. CFS дамуының себебі,  Эпштейн-Барр вирусы да, Лайма ауруы да, кандидоз да, цитомегаловирус да емес екендігі дәлелденді. Көптеген зерттеушілер синдромның этиологиясын көп факторлы деп санайды.  Оның ішінде генетикалық бейімділік, микробтардың әсері, токсиндер, басқа физикалық әсерлер немесе эмоционалдық жарақат  бар. Созылмалы шаршау синдромы – бұл үлкен қалалардың  тұрғындарына тән. Онда адамдарға әр қадам сайын тітіркендіргіш факторлар (кептеліс, қатты дыбыстар, жарқын плакаттар, жарықтандырылған жарнама құрылымдары, ластанған ауа және т.б.) әсер етеді. Мұндай жағдай  шаршауға, шамадан тыс жұмыс істеуге, күйзеліске, ашулануға және соның салдарынан созылмалы шаршау синдромына әкеледі. Ауру көбінесе 30-40 жаста дамиды. Бұл ауруға әйелдер ерлерге қарағанда 2 есе жиі шалдығады- дейді СӨС дәрігері Флюра Смайылова. Ресми дерек көздері дәрігерлердің  де 15 пайызы күйзеліске тап болатынын, 16 пайызы суицидке баратынын,  27 пайызының  емделушілермен жанжалдасатынын анықтаған. Кіші медицина қызметкерлерінің 44 пайызында  жиі жан күйзелісі болса,  64 пайызы ешқандай көмекке жүгінбей үнсіз қалады екен. 

   Осы тақырыпты зерттеп жүрген С.Асфендияров атындағы  ҚҰМУ –нің резидент терапевті  Лағыл Арманқызы Байтұрған созылмалы шаршау синдромының көріністеріне  төмендегі белгілер жататынын айтады: жиі қайталанатын бас ауруы және бұлшық , буын ет ауруы, иммундық жүйенің нашарлауы, жиі суық тию және ұйқышылдық  жатады.  Бұлар төзімді физикалық және психикалық жүктемелерге байланысты емес және дұрыс демалудан кейін де кетпейді. Түнгі ұйқыдан немесе күндіз ұзақ тынығудан кейін  де күш-қуаттың болмауы,  жағымсыз көңіл-күй,  қарқынды физикалық жүктемеден кейін де түнде тез ұйықтай алмау, таңертең  оянудың қиындауы ,  сағат қоңырауына  тұра алмау,  мойын мен қолтық астындағы лимфа түйіндерінің қабынуы және көлемінің ұлғаюы,  кез келген тітіркендіргіштерге аллергиялық реакция.

   Алдын ала факторлар: тұрақты психологиялық шиеленіс,  күйзеліс,  мазасыздық,  физикалық шамадан тыс жүктеме, тағамдық аллергия; тамақтану бұзылуы  немесе артық тамақтану, рационда витаминдердің, микро- және макроэлементтердің болмауы, жағымсыз әдеттер,  таза ауаның жетіспеуі,  ұйқының бұзылуы, қоршаған орта, әсіресе мегаполистердегі ластанған ауа, ағзаның қорғаныс қабілетінің төмендеуіне әкелетін ауыр созылмалы аурулар, организмге вирустардың теріс әсері – энтеровирустар, ретровирустар, Коксаки вирусы, С гепатиті, цитомегаловирус, Эпштейн-Барр вирусы және т.б.

           Созылмалы шаршау синдромын қалай емдеуге болады?

   – Созылмалы шаршау синдромын емдеу қорғаныс режимін сақтаудан, психоэмоционалды стрессті азайтудан және ұйқыны қалыпқа келтіруден басталады. Ұзақ уақыт шипажайда демалу, қалпына келтіру процедуралары, массаж, жүзу немесе жеңіл гимнастика ұсынылады. Жүктемені бірте-бірте арттыратын емдік жаттығулар шаршауды азайтуға көмектеседі. Мазасыздықты азайтады, шиеленісті жеңілдетеді және әлеуметтік бейімделуді жақсартады. Тағы бір тиімді емдеу әдісі – психотерапия. Ол адамның күйзеліске төзімділігін дамытуға, шындықты  қабылдауға, эмоционалдық реакцияларды түзетуге бағытталған дейді СӨС дәрігері Флюра Комунақызы.

   Егер CFS патологиялық белгілері ұзақ уақыт бойы сақталса, емдеуші дәрігер симптомдарды жеңілдету үшін қосымша  препараттарды тағайындады. Көңіл-күйді тұрақтандыру үшін антидепрессанттар, мазасыздықты жою үшін транквилизаторлар,  ұйқының сапасын жақсартатын  таблеткалар,  ауырсынуды басатын дәрілер.

   -Созылмалы шаршау синдромының алдын алу және ұсыныстары: салауатты өмір салтын сақтау, дұрыс тамақтану, спортпен шұғылдану, ұйқы режимін сақтау, жатын бөлмеде  қажетті жағдайларды сақтау (қараңғылық, тыныштық, температура және ылғалдылық), шамадан тыс психоэмоционалды және физикалық стрессті болдырмау,  кофеин мен энергетикалық сусындарды  тұтынудан аулақ болу, өзіңіз жақсы көретін тұрақты іс-әрекеттер,  әуес істер, серуендеу,  позитивті ойлау  дейді -С.Асфендияров атындағы  ҚҰМУ –нің резидент терапевті  Лағыл Байтұрған.  Сонымен қатар, егер сізде созылмалы шаршау синдромы болса ішімдікті, темекі шегуді дереу тоқтату керек. Олар сіздегі шамадан тыс ауыртпалықты  жеңуге көмектеспейді, керісінше  шаршау синдромы ағымын одан әрі күшейтеді.  Ең бастысы, ауыр патологияны бастапқы кезеңінде қолға алыңыз.  Егер  шаршау жағдайы ұзаққа созылса дәрігермен кеңесіп, терапиялық шаралар кешенін белгілеу  үшін тексеруден өту керек.

Смаилова Ф.К. СӨС дәрігері

Құлап қалудан сақтаныңыз!

   Қыс маусымында құлап жарақаттанатын, аяғын немесе қолын сындыратын науқастар саны көбейеді.  Құлаудың  жиілеуі төмендегідей жағдайларға  байланысты:

   -Ең алдымен жан-жаққа назар аудармау.  Асығыстық, жылдам жүру, жүгіру және тон мен күртешелердің ұзын етегі де құлауға себеп. Жолдың немесе баспалдақтың көрінісін бөгейтін сорғыштар мен қалпақшалардың болуы. Қолайсыз , табаны тайғақ, биік өкшелі аяқ киім кию құлаудың бір себебі. Тайғақ жолмен жүргенде ұялы телефонмен сөйлесу де адамды алаңдатады. Жолдар мен жаяу жүргіншілер жолын мұз бен қардан тазалауға міндетті коммуналдық қызметтердің уақтылы әрекет етпеуі де бұл қауіпті жиілете түседі –дейді Ұлттық госпитальдің СӨС дәрігері Флюра Смайылоова.

    Өзіңізді мұзға құлаудан қорғау үшін қарапайым ережелерді сақтау керек.

   Алдымен, аса қажет болмаса үйден шықпаған дұрыс. Егде жастағы адамдарға жалғыз жүрмеуге  кеңес беріледі. Шыққан жағдайда  оларды алып жүретін  адам болуы керек. Өйткені,  қарт адамдар құлаған кезде басқаларға қарағанда сынықтар мен басқа жарақаттарға көбірек ұшырайды.  ҚҰМУ-нің резиденті, терапевт Гүлнәз Құрметбекқызы Хафиз:  Неғұрлым қар мен мұздан тазартылған  тротуарлармен жүруге  тырысыңыз. Баяу қималдап,  шаңғышы сияқты сәл сырғанау  арқылы аяқ киімнің табанымен  мұзды толық басып өтуге тырысыңыз.  Табаны жалпақ немесе  аласа өкшесі бар аяқ киім киіңіз. Мұзда жүру үшін құрылғыларды қолданыңыз.  Табанға жабысқақ сылақ немесе тегістеу қағазын , арнайы  құрылғыларды жабыстырыңыз. Егер тайғақ баспалдақпен жүру қажет болса, тұтқаларды мықтап ұстап, аяғыңыздың астына  мұқият қараңыз.  Егер киіміңіздің етегі сіздің көруіңізге кедергі жасаса, оны көтеріп алу керек.  Жаяу жүргенде қолыңызды қалтаңыздан шығарыңыз, бұл тепе-теңдікті сақтауға көмектеседі –деп кеңес береді. Ұялы телефоныңызды тез шығарып, жақын адамдарыңызды  немесе дәрігерлерді шақыратындай   ыңғайлы етіп ұстаңыз. СӨС дәрігері Флюра Смайылова: Тепе-теңдікті жоғалтсаңыз, дұрыс құлап көріңіз.  Басыңызды иығыңызға тартыңыз, шынтағыңызды бүйіріңізге, қолыңызды асқазаныңызға басыңыз. Отыру – құлау биіктігін азайтады. Бұлшық еттеріңізді қатайтып, бүйіріңізбен құлап көріңіз, бұл әдіс көгеріп қалудан сақтайды. Арқаңызбен құлаған кезде иегіңізді кеудеге қысып, қолыңызды кең жайыңыз. Егер тайғақ баспалдақтан құлап  бара жатсаңыз, басыңызды және бетіңізді қолыңызбен жабыңыз. Қолдарыңыз бен аяқтарыңызды жайып, құлауды баяулатуға тырыспаңыз. Бұл көбірек жарақаттануға әкеледі- дейді

   Қолды созып құлағанда  шынтақ буыны, білезік буындарын құрайтын сүйектердің сынуы мүмкін. Шынтақ сүйегінде: білек немесе иық сүйегінің сыну қаупі  жоғары.Бөкселерде: мықын сүйегінің мүмкін сынуы немесе омыртқаның компрессиялық сынуы болуы мүмкін.Тізеде: жамбас сүйектерінің сынуы немесе тізе буынының жұмсақ тіндерінің жарақаттары болады.Егер сіз  құлап, өзіңіз тұра алмасаңыз, өтіп бара жатқан адамдардан көмек сұраңыз.  Қажет болған жағдайда жедел жәрдем шақырыңыз.

Смаилова Ф.К. СӨС дәрігері

Үсік шалу деген не? 

   Үсік  — ағзаның  жұмсақ тіндерінің суықтан  зақымдануы. Үсік қыста ауа температурасы -100С-тан төмен болған кезде болады, бірақ кейде температура 0 градус болса да адам суықта жарақат алуы мүмкін. Үсік дененің ашық жерлеріне  құлақ, мұрын, бет немесе нашар қорғалған аяқ-қолдар, әсіресе саусақтарға әсер етеді. Көбінесе үсік дененің жалпы гипотермиясына байланысты.  Бұған көшеде ұзақ уақыт жүру, әсіресе жоғары ылғалдылық пен қатты жел, қозғалмай тұру, қолайсыз ауа-райында  ұзақ жүру. Жүрек немесе қан тамырлары патологиясы  адамдар,  ішімдік ішу немесе басқа да интоксикация, иммунитеттің төмендеуі, шамадан тыс ауыр жұмыс,  қолайсыз аяқ киім мен киім де үсікке шалдығуға себеп болады. ҚҰМУ –нің резиденті, терапевт Ақерке  Жүрсін осы тақырыпқа байланысты былай дейді:

   Аязды күндері әрбір адам  білуге, есте ұстауға тиіс қағидалар бар.

   Ол біріншіден бозарған тері, әсіресе суық тиетін жерлерде; саусақтардың, қолдың немесе аяқтың сезімталдығының төмендеуі немесе толық болмауы. Дене жылынғанда теріде ауырсыну, ісіну және қызғылт дақтың, көпіршіктердің пайда болуы.  Кейде ол қанға толады.  жүрек соғу жиілеп, қан қысымы мен  дене қызуы төмендейді.

   Тіндердің зақымдану дәрежесіне қарай үсік 4 градусқа бөлінеді.

    Жеңіл үсік шалуды көптеген адамдар қысқа мерзімді гипотермиядан кейін сезінеді. Бірінші белгі – терінің қышуы немесе күйдіруі.  Ол бірте-бірте ұйқышылдық пен ауырсынуға ұласады.  Бозарған тері аймағы ,  жылығаннан кейін ол қызғылт немесе  ашық күлгін түске айналуы мүмкін.  Сосын аздап ісінеді. Бірнеше күн өткеннен кейін терінің қышып,  қабыршықтанған белгілері өздігінен кетеді. Үсіктің екінші дәрежесі – тері бозарып, суық, сезімталдық төмендейді. Жылынған  кезде  ысыу және қышу сезімі жеңіл дәрежеге қарағанда басымырақ байқалады. Аяздан  соң бірнеше күннен кейін теріде  көпіршіктер пайда болады. Мұның қалпына келуі  2 аптаға дейін созылады.  Көпіршіктер жойылғаннан кейін теріде тыртықтар қалмайды. Үсіктің үшінші кезеңінде терінің терең зақымдалуы пайда болады.  Өлі тіндер 2-3 апта ішінде қалпына келмейді, ал жазылғаннан кейін тыртықтар қалады. Төртінші кезеңде үсік шалған аймақ көк түсті болады.  Сезімталдық  болмай,  буындар мен сүйектерге дейін, жұмсақ тіндердің өлуі байқалады. Жылынған соң  ісіну күшейіп, қанға толы көпіршіктер пайда болады. Бұл өте ауыр үсік, одан  адам саусақтарын, қолдарын және аяқтарыннан айырылуы мүмкін. Үсік ауыр зардаптарға әкеледі  сондықтан қыста ауа-райын қадағалап , дұрыс киіну  керек.  Сонымен қатар қатты аязда гипотермия мен үсік шалудан сақтануға  көмектесетін қарапайым ережелерді білу өте маңызды.

   Ұлттық госпиталдің СӨС дәрігері Флюра Смайылова гипотермия мен үсік шалудың алдын алу үшін төмендегі кеңестерді ұсынады:

   Аязды немесе желді ауа райында серуендеуге шығудың қажеті жоқ.

   Ауа-райына қарай киіну керек. Бір қабатты киімнен гөрі қалыңырақ, бірақ ыңғайлы киім  киген дұрыс.  Қабаттар арасында жылуды жақсы сақтайтын ауа болады . Мойын орағыш, жылы қалпақтарды мен қолғаптар болған жөн. Аязды күні мұрныңызды, бетіңізді, иегіңізді орамалмен орап алғаныңыз абзал. Ылғал киіммен далаға шықпаңыз. Егер сіздің киіміңіз дымқыл болса, мүмкіндігінше тезірек құрғақ киімге ауыстырыңыз. Аяқ киімді аязда ұстауға болмайды, себебі  олар ісінеді және  қайтадан кию мүмкін болмайды.  Алкогольді ішімдіктерден аулақ болыңыз. Спирттік ішімдік  үстіңгі қан тамырларын кеңейтеді.  Бұл жылудың қоршаған ортаға тез бөлінуіне ықпал етеді және уақытша жылу сезімін тудырады.

Суықта темекі шегу аяқ-қолды әлсіздендіреді, өйткені никотиннен қан тамырлары түйіліп, қолдар мен аяқтардағы қан айналымы баяулайды. Қолыңызға және бетіңізге ылғалдандыратын иісмайлардан  гөрі  майлы, нәрлендіретіндерін  пайдаланған дұрыс. Дәрігер сондай-ақ металл әшекейлерді суықта кию дененің осы бөлігінің үсік шалу қаупін арттыратынын айтады.  Өйткені металл дененің тіндеріне қарағанда әлдеқайда жылдам және қатты  салқындатылады. Дәл сол себепті металл заттарды жалаң қолмен, әсіресе дымқыл қолмен ұстамау керек.

   Гипотермия немесе аяқ-қолдарыңыздың қату белгілерін сезген кезде, жылыну үшін жақын жердегі жылы бөлмеге барыңыз-дейді  СӨС дәрігері Флюра Комунақызы

    Үсік шалғанда көрсетілетін алғашқы көмек:

   Бірден  жылы бөлмеге кіріңіз. Егер сіз зардап шеккен адам болмасаңыз, үсік шалған адамды жылы жерге апарыңыз. Суық киімдер мен аяқ киімді шешіңіз, жылы, құрғақ  киімге ауыстырыңыз. Жылы шай ішіңіз, бірақ ешқандай жағдайда алкогольді ішімдік  ішпеңіз! Бірінші немесе екінші дәрежелі үсік шалғанда зардап шеккен аймақты аздап жылы суда (36-38°С жоғары емес) біртіндеп жылытыңыз. Егер теріде көпіршіктер болмаса, жұмсақ массаж  жасауға болады. Бұл қан тамырларын тірілтеді және қан ағымын жақсартады. Зақымдалған жерге15-20 сағат бойы жылы, құрғақ, жұмсақ таңғышты байлап қойыңыз.Үшінші немесе төртінші дәрежелі үсік шалған жағдайда шұғыл медициналық көмекке жүгіну керек. Егер сізді үсік шалса, мына нәрселерді есте сақтаңыз:  дененің тоңған жерлерін қармен сүртпеңіз. Бұл үсік шалу аймағын өршітеді, ал мұз кристалдары теріні одан әрі зақымдайды. Терінің үсік шалған жерлерін ыстық сумен жылытуға болмайды.  Өйткені бұл жылыту әдісімен  денедегі сезімталдықтың төмендеуіне байланысты күйіп қалуыңыз мүмкін.Суық тиген жерді арақпен немесе спиртпен сүртпеңіз. Көпіршіктер пайда болса, оларды ешқашан  теспеңіз дейді резидент-терапевт Ақерке Жүрсінқызы.

Смаилова Ф.К. СӨС дәрігері

Қарттардағы остеопороз ауруы

   Қарттарда остеопороз дамуының негізгі себебі жасының ұлғаюы болып табылады, ол постменопауза кезеңінде гормондардың өзгеруіне қарай қиындай түседі. Басқа да қауіп-қатер факторларын бөліп көрсетуге болады, олар болған жағдайда аурудың дамуын алдын алуға барынша назар аудару ұсынылады:

   * аласа бой мен арық дене бітімі;

   * генетикалық бейімділік (егер жақын туыстарында егде жаста жиі сынулар болса, онда остеопороздың даму ықтималдығы артады);

   * ерте менопауза, етеккір циклінің бұзылуы;

   * ақуыз тапшылығын болжайтын аштық немесе диетаны сақтау;

   * төмен физикалық белсенділік немесе қозғалыссыз ұзақ уақыт жату (операциядан кейін, аурудың салдарынан);

   * D витаминінің және/немесе кальцийінің жетіспеушілігі;

   * алкогольді және/немесе темекіні пайдалану;

   * организмнен кальцийді шаятын бірқатар дәрілік заттарды ұзақ уақыт қабылдау (құрысуға қарсы препараттар, гормондар, антибиотиктер);

   * гормоналдық дисбаланс (эндокриндік жүйе, жыныс бездері, қант диабеті жұмысындағы бұзылулар).

Остеопороз белгілері

   Остеопороз белгілерін симптомсыз өтетін аурудың дамуының бастапқы кезеңінде анықтау айтарлықтай қиын, көбінесе пациенттер сынғаннан кейін медициналық көмекке жүгінеді. Егде адамдар аурудың белгілерін басқа аурулардың пайда болуына немесе жай ғана нашарлауға жатқызуы мүмкін, сондықтан оларды нақты ажырата білу және келесі белгілерге назар аудару қажет:

   * сүйектің минералды тығыздығының төмендеуі (маманмен анықталады);

   * күні бойы аздаған дене жүктемесінен немесе белсенділіктен кейін де тез шаршау;

   * жүктемеден кейін омыртқаның әртүрлі бөлімдеріндегі спазмдар;

   * тұру, бүгілу нашарлайды, омыртқаның деформациясы (сколиоз, лордоз, кифоз) дамиды, кейіннен өркеш пайда болуы мүмкін;

   * бойы едәуір кішірейеді (2 және одан да көп сантиметрге);

   * терінің құрғақтығы, тырнақтың қабатталуы және жоғары сынғыштығы;

   * ұйықтау кезінде аяқ пен қолдағы конвульсиялар;

   * пародонтоз және тістің үгітілуі.

Қарттарда остеопорозды диагностикалау

   Остеопорозды диагностикалаудың бірнеше тәсілі бар:

   Физикалық диагностика

   * қысқа уақыт ішінде өсудің күрт төмендеуі – пациент бір жылда немесе үш жылда 2-3 сантиметрге, өмірінде 4 және одан да көп сантиметрге төмендеді;

   * қабырға мен желке арасында 5 және одан да көп сантиметр арақашықтық бар және омыртқаның қисаюы байқалады;

   * қабырғалы доғалар мен маңдай сүйектерінің жоталары арасындағы арақашықтықты 2 саусақтың енінен кем азайту – омыртқа денелерінің компрессиялық сынықтарының белгісі.

Зертханалық зерттеулер

   * Ауру маркерлеріне қан талдауы (D витамині, фосфор, кальций, гормондар).

Аспаптық диагностика

   * Сүйек денситометриясы – зерттеу сүйектердің жай-күйі туралы толық түсінік береді: оның көмегімен маман сүйек тінінің минералдық тығыздығын анықтайды және сүйек массасының 3% және одан да көп қысқаруы кезінде бастапқы сатыда төмендеуін анықтай алады;

   * Рентгенография – сүйек массасының төмендеуі 30% -дан асатын, жиі жарақат алғаннан кейін пайдаланылатын остеопорозды кеш кезеңде диагностикалайды.

Геронтологиялық пациенттерде остеопорозды емдеу

   Остеопороздан толық емделу мүмкін емес, сондықтан емдеу сүйек тінінің минералды тығыздығын ұстап тұруға, жаңа сүйектердің пайда болуын ынталандыруға және сүйектердің бұзылу процесін баяулатуға бағытталатын болады.

Дәрі-дәрмекпен емдеу мыналарды қамтиды:

   * құрамында эстрогені бар гормоналдық препараттар – постменопауза кезеңінде өзекті;

   * сүйек тінінің бұзылуына жол бермейтін препараттар (бисфосфонаттар, деносумаб (моноклоналды антиденелер);

   * жаңа сүйек тінінің пайда болуына ықпал ететін дәрілер. Қазіргі уақытта оларға тек терипаратид жатады, қалған барлық құралдар сүйектің бұзылу процесін тежейді, бірақ жас сүйек тінінің қалыптасуын ынталандырмайды, ал терипаратидпен емдеу аясында сүйек тінінің минералдық тығыздығы ұлғаяды;

   * құрамында D витамині мен кальций бар препараттар

   Дәл осы кальций сүйектердің қалыпты тығыздығын ұстап тұру және олардың бұзылуын болдырмау үшін қажет. Кальций сіңуі үшін қосымша D витаминін қабылдау тағайындалады, ол сүйек тканінде кальцийдің шөгуіне ықпал етеді және осылайша сүйек құрылымының бұзылуына кедергі келтіре отырып, минералдық алмасуды реттейді. Зат алмасу кезiнде фосфор мен кальций да олармен реттеледi.

   Көптеген пациенттер үшін D витаминінің тапшылығын емдеуге арналған ұсынылатын препарат – колекальциферол (D3 витамині). Күніне кальцийді тұтыну нормасы – 1200-1500 мг, D витамині – 1000-2000 МЕ (қандағы D витаминінің деңгейі 30 нг/мл ≥ болғанда қолдау дозасы).

   Дәрі-дәрмексіз емдеу – бұл сүйектердің нығаюына ықпал ететін және олардың бұзылуына кедергі келтіретін бірқатар шаралар: дәрігер нұсқаған ұсынымдарды үнемі орындау пациент 60 жастан асқан жағдайда да сәтті сауығудың кепілі болады.

   * дене жүктемесі мен белсенділікті арттыру;

   Таза ауада серуендеу (аптасына үш-төрт рет), әйелдің азырақ құлауы және сол арқылы сыну қаупін төмендету үшін тепе-теңдік жаттығуларын жасау ұсынылады, сондай-ақ туыстарының немесе мамандардың бақылауымен қалыпты дене жүктемесі де маңызды.

   * күнделікті емдік гимнастика сабақтары;

   Гимнастикамен айналысу дененің жалпы жағдайын күніне 20-30 минуттан жақсартады. Басты қағида – барлық жаттығулар ауыртпалықсыз өтуі тиіс. Егде адамдар жүгіру, секіру, беліне бұрылу, гір мен гантельдерді көтеру сияқты жаттығулармен айналыспауы керек. Аздан бастап жүктемені біртіндеп арттыра отырып, қалыпты қарқынмен айналысу керек.

   * дене жүктемесі мен белсенділікті арттыру;

   Таза ауада серуендеу (аптасына үш-төрт рет), құлау және сол арқылы сыну қаупін төмендету үшін тепе-теңдік жаттығуларын жасау ұсынылады, сондай-ақ туыстарының немесе мамандардың бақылауымен қалыпты дене жүктемесі де маңызды.

   *зиянды әдеттерден бас тарту;

   Ұзақ жұмыс өтілінен кейін алкогольді немесе темекіні тұтынудан бас тарту өте қиын, бірақ бұл табысты емдеудің қажетті шарты. Бұдан басқа, құрамында кофеин бар сусындар мен тәттілерді шамадан тыс пайдалану пациенттің жағдайына теріс әсер етеді – бұл өнімдер кальцийді ағзадан жуады, сондықтан сүйектер одан да тез бұзылады.

   * тамақтануды түзету және қалыпты дене салмағын сақтау.

   Остеопороздың алдын алу оны емдеуден әлдеқайда тиімді болуы мүмкін, сондықтан осы ережелерді неғұрлым ертерек сақтай бастасаңыз, ағзаның және сүйектердің егде жастағы жалпы жай-күйі соншалықты жақсы болады.

Остеопороз кезінде тамақтану

   Бірінші кезекте тұтыну организмдегі кальций құрамын төмендететін немесе оны сіңіруге кедергі келтіретін өнімдерден бас тарту керек. Кофе, тәттілер, тәтті сусындар, пальма майы, тұз, ысталған шұжық, қызыл ет – бұл өнімдерді диетадан алып тастау немесе оларды тұтынуды барынша азайту керек.

   Мамандар оларды құрамында кальций мен D витамині бар балықпен (лосось, скумбрия, треска, селедка), балық майымен, жасыл көкөністер мен салат, жемістер, сүт өнімдері, жаңғақтар, құрма, жұмыртқа сарысы болуымен алмастыруды ұсынады.

   Жасына қарай адамның терiсi D витаминiн өндiру қабiлетiн жоғалтады: 60 жастан асқан егде адамдарда бұл қабiлетi жастағыдан кем дегенде үш есе төмен, сондықтан оны тамақ өнiмдерiнiң көмегiмен толықтыру қажет.

   Дәрігер-гериатр Байкенова Асемгуль Саятовна

Папилломавирустық инфекция, оның ерекшеліктері және алдын алу

   Адам папилломаcы вирусы (АПВ) – бұл жыныс жолдарының ең жиі таралатын инфекциясы болып табылатын вирустардың өте кең таралған тобы. АПВ-ның

   300-ден астам генотипі белгіленген. Олардың кейбіреулері папилломаның, сүйелдердің,  кондиломалардың пайда болуына әкеледі, ал кейбіреулері онкогендік белсенділікке ие және обыр ауруларының дамуына ықпал етеді.

   Вирус, әдетте, ауыз және жұтқыншақ шырышты қабаттарын, мұрын жолдарын, көздің конъюктивасын, қабақтарды зақымдайды. Бірақ көбінесе ісіктер сыртқы және ішкі жыныс мүшелерінде, шап пен маңдайда, анус аумағында, зәр шығару арнасында пайда болады. Папилломавирустық инфекцияның әрбір түрінің өзіндік ерекшеліктері, ағымы және клиникалық белгілері бар.

   Папилломавирустық инфекцияның ең қауіпті көрінісі – қатерлі ісіктер, әсіресе жатыр мойны обыры, одан жыл сайын 270 мыңнан астам әйел қайтыс болады. Ерлерде АПВ жыныстық мүшенің обырына әкелуі мүмкін. Сондай-ақ вирус ауыз қуысы, көмей, тік ішек обырының дамуына ықпал етуі мүмкін.

   Онкогендік тәуекел дәрежесі бойынша АПВ үш негізгі топқа бөлінеді:

• онкогенді емес түрлер (АПВ 1, 2, 3, 5);
• төмен онкогенді қауіп-қатер түрлері (негізінен 6, 11, 42, 43, 44);
• жоғары онкогендік қауіп-қатер түрлер (АПВ 16, 18, 31, 33, 35, 39, 45, 51, 52 және т.б.).

   Олардың ішінде 16, 18, 31 және 45 түрлері ең қауіпті болып табылады.

   АПВ-ның ерекшелігі – жұқтырғаннан кейін көптеген жылдар бойы инфекция симптомсыз жүреді, ал теріде пайда болған түзілімдерге адам назар аудармай жүре береді. Ол ауру екенін және жұқтыру көзі екенін білмеуі де мүмкін. АПВ-ның тағы бір ерекшелігі – оған қарсы  иммунитет тұрақсыз, соған бола адам өмір бойы бұл вирусты бірнеше рет жұқтыру мүмкін, сонымен қатар бір мезгілде бірнеше АПВ түрін жұқтыруға болады. Тағы бір қасиет – бұл қанға кірмейтін жалғыз вирус, сондықтан организмде температураның көтерілуі, қан талдауларындағы өзгерістер сияқты қабыну реакциялары туындамайды, бұл оған тіндерде болуға және тыныш көбеюге мүмкіндік береді.

   АПВ  жұқтыру жолдары.

   Вирусты жұқтырудың үш жолы бар:

• жыныстық;
• байланыс-тұрмыстық;
• анадан балаға (босану жолдары арқылы).

   Жұқтыру ықтималдығы иммунитеттің төмендеуі кезінде бір неше есе артады. Ересектерде берудің негізгі жолы – жыныстық. Кейде жұқтыру үшін вирусты тасымалдаушымен бір рет қана жыныстық қатынас жеткілікті. Презервативтерді пайдалану жұқтыру қаупін төмендетеді, бірақ оны толығымен жоққа шығармайды, вирус ағзаға сүйісу кезінде де енуі мүмкін.

   Тері мен шырышты қабаттың аздаған зақымдануы – сызаттар, жарықтар, жаралар инфекцияға арналған қақпалар болып табылады. Жұқтыру температурасы және ылғалдылығы жоғары, санитарлық нормалар сақталмаған жерлерде, мысалы – бассейнде, моншада, саунада болуы мүмкін.

   АПВ тері көріністерінің айқындылығы жергілікті және жалпы иммунитеттің жай-күйіне байланысты: иммунитет неғұрлым күшті болса, ол вирустың көбеюін белсендірек тежейді және онымен күреседі. Статистика бойынша АПВ-ның неғұрлым көп таралуы 17-33 жастың  аралығында байқалады, сырқаттанушылықтың шыңы 20-24 жасқа сай келедi, ерлер мен әйелдер жыныстық белсендi болғаннан кейiн. Вирусты жұқтырудан және қатерлі ісіктің дамуынан болатын уақыт 10 және одан да көп жылға созылуы мүмкін.

   Жұқтыруға қандай факторлар ықпал етеді:

• иммундық тапшылығы жағдайлар (АИТВ қоса алғанда), сәулелік терапия, цитостатиктермен емдеу,
• әлсірететін диета, ауыр ағымды сырқаттардың себебіннен иммунитеттің төмендеуі,
• созылмалы күй-күйзелістер,
• жыныстық өмірдің ерте басталуы, жыныстық әріптестердің жиі ауысуы,
• кедергілік контрацепцияны сақтамау,
• қанағаттанарлықсыз жыныстық гигиена,
• темекі шегу, маскүнемдік, нашақорлық,
• жыныстық жолмен берілетін вирустық инфекциялардың болуы,
• жеке гигиена ережелерін сақтамау, АПВ алдын алу әдістерін елемеу.

   АПВ диагностикасы және емі

   Әрбір адам тері мен шырышты қабаттың жай-күйін қадағалап, папилломалар, өскіндер түріндегі өзгерістердің пайда болуына назар аударуы керек – өйткені қарапайым түзілімдердің артында қорқынышты патология жасырылуы мүмкін. Папилломавирус инфекциясына күдік туған кезде немесе теріде түрлі түзілімдер пайда болған кезде сапалы диагностика және сауатты емдеу үшін дерматолог-дәрігерге немесе онкологқа жүгіну ұсынылады.

   Ағзада АПВ анықтау үшін физикалық, зертханалық және аспаптық зерттеулер қолданылады. Олар мыналарды қамтиды:

• Тері мен шырышты қабықтарды дерматолог дәрігердің тексеруі, дерматоскопия жүргізу;
• Гинекологтың, урологтың, хирургтың қажетті тесттерді өткізумен консультациясы;
• АПВ-тестілеу – жатыр мойны обырының даму қатерінің тобын анықтау үшін негізгі әдіс;
• Қандағы спецификалық антиденелерді ИФТ-әдісімен анықтау: Jg A, Jg M, Jg G;
• Полимеразды тізбекті реакция (ПТР) биоматериалда вирустың ДНК-сын анықтайды, бұл вирустың қандай түрі организмде бар екенін және оның вирустық жүктемесін анықтауға мүмкіндік береді;
• Жыныстық жолмен берілетін инфекцияларға талдау – ЖЖБИ.

   Емдеуде әр түрлі әдістерді қолдана отырып және әр түрлі бейіндегі мамандарды – хирург, гинеколог, уролог, инфекционист, иммунологтарды тарта отырып кешенді тәсіл қолданылады. Лазерлік коагуляция немесе криодеструкция көмегімен папилломалар мен сүйелдер хирургиялық жолымен емделенеді, сонымен қатар вирусқа қарсы және иммунитет тапшылықты  түзетуге  арналған препараттар қолданылады.  Олар симптоматикалық емдеу және онкологияның ерте алдын алу үшін пайдаланылады.

Папилломавирус инфекциясының алдын алу

   Алдын алу шараларын ерекше емес және ерекше деп бөлуге болады. Бірінші кезекте – бұл иммунитетті нығайту, салауатты өмір салтын ұстану, зиянды әдеттерден бас тарту, дене белсенділігін арттыру. Дені сау және күшті иммундық жүйе инфекциямен өз бетінше күресе алады, бірақ иммунитет өмір бойы қалыптаспайды, сондықтан бұл инфекцияны қайта жұқтыру мүмкін. Осыған байланысты балалар мен жасөспiрiмдер арасында жыныстық тәрбие жөнiнде ақпараттық жұмыс жүргiзу өте маңызды. Ересек және сауатты адамдар бола отырып, олар инфекциялардан қорғалатын және болашақта өз балаларын дұрыс тәрбиелейтін болады.

   Адам папиллома вирустан қорғану жолдар:

• Жеке гигиенаны сақтау, әсіресе – көпшілік пайдаланатын орындарда;
• Бір дені сау жыныстық серіктес болу, ретсіз жыныстық қатынастардан аулақ болу, презервативтерді пайдалану;
• Жыл сайын профилактика мақсатында дәрігерлердің (гинеколог, уролог, дерматолог) скринингтері мен тексерулерінен өту;
• Дұрыс тамақтану, рационда А, С дәрумендері, фолий қышқылы, b-каротин болуы тиіс;
• Зиянды әдеттерден бас тарту, өзінің дене пішінін нығайту;
• Вирустың тері зақымданған жерден сау жерге ауысуы мүмкін екенін есте сақтап (қырыну, шаш алу кезінде) сақтық шараларын пайдалану.

АПВ-нің алдын алудың ең тиімді және қауіпсіз шарасы ВАКЦИНАЦИЯ болып табылады

   Егу өзіне тән иммунитетті қалыптастырады және генитальды сүйел мен қатерлі ісіктерді тудыратын түрлерді жұқтырудан қорғайды. АПВ-ға қарсы вакциналардың қауіпсіздігі дәлелденген, олар әлемнің 135 елінде, оның ішінде Қазақстанда да қолданылады. Жалпыға бірдей танылған 3 вакцина қолданылады: ең қатерлі 16 және 18 типті вирустан  қорғайтын екі валентті (Cervarix, GlaxoSmithKline), төрт валентті (Гардасил, Merck) және тоғыз валентті (Гардасил 9, Merck) вакциналар.

   Вакцинация жатыр мойны обырынан өлім-жітімнің 95%-ын алдын алады

   Вакцинацияны жыныстық өмір басталғанға дейін бастау ұсынылады: 9 және одан жоғары жастағы қыздарға, ерлерге – 9-дан 26 жасқа дейін екпе салуға болады. Бұл обырға шалдығу қаупін 1%-ға дейін азайтады. Сонымен қатар, егер организмде вирустың бір түрі табылса, онда вакцинацияны басқа штаммдардан қорғау мақсатында да жасауға болады. Бүгінгі күнде вакцинация тек аурушаңдықты азайту ғана емес, сонымен қатар мүгедектікті және жыныстық сала обырынан болатын өлім-жітімді қысқартады, сондай-ақ өмір сүру сапасын жақсартады.

   Айазбаев Н.Б. онколог  дәрігер

Алаңдаушылықты  қабылдау қажет

   Алаңдаушылық – бұл  организмнің табиғи реакциясы. Ол бізге бір жағдайдың дұрыс еместігін сездіріп, мәселені шешуге көңіл бөлуге шақырады. Бірақ алаңдаушылық шамадан тыс болғанда, ол өмір сүруге кедергі келтіреді.

   Парадокс: алаңдаушылықпен неғұрлым белсенді күресетін болсақ, соғұрлым күшейе түседі. Бұл жағдайдан шығу жолы – оны қабылдау.  Қабылдау – бұл бас тарту емес, оның өтіп кететін уақытша жағдай екенін түсіну. Ұсынылатын жаттығулар алаңдаушылықты жеңуге көмектеседі.

1. Тыныс алу техникасы «4 -7- 8»:

• Орындау тәсілі: Мұрынмен 4 секундқа дем алып, тыныс алуды 7 секундқа ұстау керек.  Содан кейін ауыз арқылы 8 секундқа дем шығарыңыз. Осылай бірнеше рет қайталаңыз.
• Нәтиежесі қандай?: Бұл техника жүрек ырғағын бәсеңдетуге және жүйке жүйесін тыныштандыруға көмектеседі.

2. Түсіну әдісі:

• Орындау тәсілі: Қазір өтіп  жатқан оқиғаларға назар аударыңыз. Сезінуіңізге, дыбыстарға, иісітерге назар аударыңыз. Оларды бағаламаңыз, жай ғана бақылаңыз.
• Нәтиежесі қандай?: Бұл сізге осы өзіңізбен өзіңіз болуға және болашақ немесе өткен туралы алаңдататын ойларға көңіл бөлмеуге көмектеседі.

3. Прогрессивті бұлшық ет релаксациясы:

• Қолдану әдісі: Аяқтан бастап жоғары қарай бұлшық еттерге салмақ салып, (сан, іш, кеуде, қол, мойын және бет) күшейту және босаңсыту.
• Нәтиежесі қандай?: Бұл денені алаңдаушылықтан босатуға көмектеседі.

4. «Алаңдататын сұрақ» техникасы:

• Орындау әдісі: Сізді бір нәрсе алаңдатқан кезде өзіңізге сұрақ қойыңыз: «Бұл соншалықты қорқыныш ма?». Жағдайды логикалық тұрғыдан бағалаңыз.
• Нәтиежесі қандай? Бұл алаңдаушылықты азайтуға көмектеседі, өйткені көптеген қорқыныштар тым әсіреленеді.

5. Дене белсенділігі:
   • Қолдану әдісі : Таза ауада серуендеу. Йога немесе басқа да жаттығулар  эндорфиндерді (қуаныш гормондары) босатуға көмектеседі.
   • Нәтиежесі қандай?: Физикалық белсенділік күйзеліс пен алаңдаушылық деңгейін төмендетуге көмектеседі. Сіздің жалпы көңіл-күйіңізді жақсартады.

6. «Ескі және жаңа көзқарас» әдісі:

• Қолдану тәсілі: Сізде алаңдаушылық бар екенін мойындаңыз, бірақ оған өзіңізді жеңуге мүмкіндік бермеңіз. Онымен күресудің орнына: “Иә, мен алаңдаймын, бірақ қалайда оны жеңемін. Ол тез өтіп кетеді”
• Нәтиежесі қандай?: Өз сезімдерін қаз-қалпында қабылдау, олардың күшін азайтуға көмектеседі.

7. Медитация және релаксация:

• Қолдану тәсілі: Қарапайым медитацияны 5 -10 минут пайдаланыңыз. Тыныс алуға көңіл бөліңіз немесе тыныштандыратын сөздерді қайталаңыз.
• Нәтиежесі қандай?: Бұл стресстің деңгейін төмендетуге көмектеседі. Босаңсуды жеделдетеді.

8. Ментальдық жаттығулар (назар аудару):

• Қолдану тәсілі: Алаңдаушылықты сезгенде, позитивті нәрсеге аудару. Жағымды сәтті есте сақтау және ұнайтын нәрселермен айналысу.
• Нәтиежесі қандай?: Бұл алаңдататын ойлардан алыстатып, жағымды нәрсеге назар аударуға көмектеседі.

9. Оң пікірлер:

• Қолдану тәсілі: «Мен оны жеңемін», «Мен қауіпсіз жағдайдамын», «Бәрі де жақсы болады» сияқты тұжырымдарды қайталау.
• Нәтиежесі қандай? Көңілді ойлар қабылдауды өзгертуге және сенімділікті қалыптастыруға көмектеседі.

   Бұл әдістер алаңдаушылық жағдайлармен күресуге, күйзеліс деңгейін төмендетуге және мазасыздықты жоюға көмектеседі. Ұзақ немесе созылмалы алаңдаушылық жағдайында міндетті түрде  психологқа жүгіну керек.

Оқуға ұсынылатын кітаптар:

1. Роберт Лихи «Лекарство от нервов». Алаңдауды қалай тоқтатуға және өмірден ләззат алуға болады?  Өзіне өзі  психолог.
2. Роберт Лихи «Свобода от тревоги». Ол сені жеңгенше алаңдаушылықты өзің жең.
3. Мэтью Maккеу, Пaтрик Фаннин, Эpика Пул, Пaтpисия И. Зурита «Исцеление от эмоuиональной боли с помощью инструментов КПТ». Қайғы-қасірет, қорқыныш  және алаңдаушылық сезімдерін жеңу, тыныштық пен  жайлылық  табуға көмектеседі.  
4. Хизер Девидсон. Балаларға арналған когнитивті-мінез-құлық терапиясы. Жұмыс дәптері. (Балаларға үйде, мектепте және қоғамда қорқыныш пен алаңдаушылықты жеңуге көмектесетін қызықты жаттығулар мен тапсырмалар).

   Психология  PhD докторы, мамандандырылған медициналық көмек бөлімшесінің психологы М.Б. Құрманбекова

Депрессия – қазіргі заманның ауруы

   Қазіргі заманғы әлем өмірдің жоғары қарқынымен, ақпараттың үлкен көлемімен және күйзеліспен сипатталады. Бұл психиканың тұрақсыздануына, шамадан тыс шаршауына, көңіл-күйдің өзгеруіне, алаңдаушылық және депрессиялық бұзылулардың қалыптасуына ықпал етеді. Бірақ, көңіл-күй мен депрессия – бұл ұқсас белгілері бар екі түрлі жағдай және оларды шешудің тәсілі түбегейлі өзгеше.

   Депрессия – адамның сезіміне, ойы мен әрекетіне әсер ететін психикалық денсаулықтың бұзылуы. Бұл жай ғана нашар көңіл-күй емес, маманның көмегін қажет ететін күрделі жағдай. Ол әртүрлі тәуелділіктердің қалыптасуына, жүрек ауруларына, қант диабетіне немесе жыныстық бұзылуларға әкелуі мүмкін. Есептеулерге сәйкес, әлемнің ересек тұрғындарының 5% -ға жуығы депрессиядан зардап шегеді.

   Депрессия адам өмірінің барлық жақтарына, оның ішінде отбасындағы қарым-қатынасқа, достарымен және айналасындағы адамдармен қарым-қатынасқа теріс әсер етеді. Ол мектептегі үлгерімнің нашарлауына, жұмыстағы проблемаларға және тіпті өзіне-өзі қол жұмсауға да себеп болуы мүмкін. Депрессиялық эпизод кезінде адам күн сайын, кем дегенде екі апта және одан да көп уақыт бойы күйзеліске ұшырайды. Депрессиясы бар пациенттерге моториканың тежелуі тән, олар төсекте күні бойы жатып, қабырғаға бұрылып, кез келген сәтте жылауға дайын немесе өз ойларына батып, айналасында ештеңе байқамайды. Депрессиямен ауыратын науқастарда әдетте оларға қуаныш әкелетін оқиғаларға эмоциялық реакциялары болмайды, оларға істі бастау немесе аяқтау қиын, ойлау немесе назар аудару қабілеті төмендейді. Адамды патологиялық кiнә сезiмi, өзiнiң мардымсыз идеясы, өзiн-өзi зақымдау, өлiм мен өзiн-өзi өлтiру туралы қайталанатын ойлар алаңдатуы мүмкiн. Кей кезде ашуланшылыққа әкеледі.

   Депрессияға көбінесе қатты немесе ұзақ стрессті, физикалық немесе психологиялық зорлық-зомбылықты бастан өткерген, ішкі мүшелерінің ауыр аурулары бар адамдар ұшырайды. Бала кезіндегі қатыгез қарым-қатынас, жұмыссыздық, жақындарынан айрылу сияқты өмірлік күйзелістерді бастан кешкен адамдарда депрессия дамуының жоғары қаупі байқалады. Әйелдер ерлерге қарағанда депрессиядан жиі зардап шегеді, бағалау бойынша бүкіл әлемде жүкті әйелдердің 10% -дан астамы босанғаннан кейінгі депрессияға ұшырайды. Темекі шегу, алкогольге немесе басқа да психоактивті заттарға тәуелділік депрессияның пайда болу қаупін арттырып, оның қайталануын тудыруы мүмкін.

   Депрессияның туындау қаупінің факторлары:

• Жақын туыстарында осындай психикалық бұзылулар немесе өзіне-өзі қол жұмсау болған кезде ауыр тұқым қуалаушылық;
• Анамнезде депрессия мен мазасыздық бұзылуларының болуы;
• Ауыр, созылмалы, емделмейтін аурулардың, сондай-ақ нашақорлық пен маскүнемдіктің болуы;
• Өмірлік қиын жағдайлар, әсіресе жалғыздық және әлеуметтік қолдаудың жеткіліксіздігі жағдайларында;
• Әйел жынысы, өйткені әйелдерде өмірдің түрлі кезеңдерінде гормондық бұзылулар пайда болады;
• Ауыр түнгі ауысымдар, жиі және алыс ұшулар және т.б. кезінде ұйқының бұзылуының ұзақ кезеңдері

   Медиктер көріністердің ауырлығына қарай жеңіл, орташа және ауыр депрессияны бөліп көрсетеді. Бұзылудың жеңіл және орташа түрі кезінде адам еңбекке қабілеттілігін сақтайды, бірақ оның өмір сүру сапасы айтарлықтай төмендейді. Ауыр түрдегі адамдар тіпті үйреншікті әрекеттерді де орындай алмайды, еңбек ету қабілетінен айрылады, өзіне-өзі қол жұмсауға да ұшырайды. Өзіне-өзі қол жұмсау туралы ойға 18-25 жас аралығындағы жастар мен егде жастағы адамдар жиі келеді.

Депрессиялық бұзылуларды емдеу және алдын алу

   Депрессия диагнозын қою және емдеумен психологтар, психотерапевттер, невропатологтар айналысады (жүйке жүйесінің кейбір ауыруларын жоққа шығару үшін). Депрессиялық бұзылуларды түзетуге болады. Психотерапия мен дәрі-дәрмектік әдістерді, сондай-ақ соматикалық ауыруларды емдеуді қамтитын бірқатар тиімді емдеу әдістері бар. Профилактиканың қолданыстағы бағдарламалары депрессияның таралуын төмендетуге мүмкіндік береді, белгілерді тиімді бақылауға және жалпы психологиялық салауаттылық деңгейін арттыруға көмектеседі.

   Егер сіздің жақындарыңызда немесе әріптестеріңізде бір айдан астам уақыт бойы психологиялық күйзеліс белгілері байқалса, онда сыртта қалмаңыз, көмекті ұқыптылықпен ұсыныңыз немесе дәрігерге жүгінуге кеңес беріңіз. Қайғыға душар болған адамға жақын біреудің бар екенін білу маңызды.

   Өз бетінше не істеуге болады:

• Бұрын көңіл көтеретін әрекеттерден бас тартпаңыз;
• Достармен және туыстарыңызбенмен байланыста болыңыз;
• Ең болмағанда қысқа серуендеу түрінде дене белсенділігін үнемі ұстап тұрыңыз;
• Мүмкіндігінше тамақтану және ұйықтау режимін сақтаңыз;
• Алкогольден бас тартыңыз немесе оны тұтынуды қысқартыңыз, есірткіні тұтынбаңыз, өйткені бұл депрессияны одан әрі ушықтыруы мүмкін;
• Өзіңіздің жайсыз ойларыңыз туралы сіз сенетін адамдармен бөлісіңіз;
• Медициналық маманнан көмек сұраңыз.

   Егер Сізде өзіне-өзі қол жұмсау туралы ойлар туындаса немесе өзіңізге зиян келтіруіңіз мүмкін деп ойласаңыз, онда Сізді жалғыз емес екеніңізді және осындай сезімдер көмек алған көптеген басқа адамдарда пайда болғанын есте сақтаңыз. Медицина қызметкерімен кейінге қалдырмай, кез келген жедел жәрдем қызметіне немесе дағдарыстық телефон қызметіне хабарласыңыз. Сізге міндетті түрде көмектеседі!

   Дәрігер-психотерапевт А.С. Ерасылова

Әйелдердің бедеулігі

   Қазіргі заманғы отбасылардың маңызды проблемаларының бірі – баласыз неке. Соңғы жылдары ол жиі кездеседе бастады. Статистика деректері бойынша  бедеулік бүкіл әлемде репродуктивті жастағы жұптардың 8-12% -ында кездеседі. Бедеулiктiң баласыз жұптардың, әсiресе әйелдердiң өмiрi үшiн елеулi әлеуметтiк салдары бар. Кей кезде зорлық-зомбылыққа, ажырасуға, әлеуметтiк стигматизацияға (әсiресе ауылдық жерлерде), эмоционалдық күйзелiске, мазасыздануға және өзiн-өзi төмен бағалауға әкеліп соғады.

    Ерлі-зайыптылар контрацепциясыз бір жыл тұрақты жыныстық өмірден кейін бала көтере алмайтын неке баласыз (немесе бедеу) деп есептеледі. Мұндай жағдайдың себебі әйелдердің де, ерлердің де бедеулігі болуы мүмкін.

   Отыз бес жасқа толмаған әйелдердің бір жыл тұрақты жыныстық өмірден кейін ұрықтануының болмауы әйелдердің бедеулігі болып есептеледі. Егер әйел 35 жастан асқан болса, онда бедеулік диагнозы 6 ай сәтсіз ұрықтанудан кейін қойылады.

   Әйел бедеулігінің себептері эндокриндік бұзылулар, жатыр мен жатыр түтіктерінің патологиялары, иммунологиялық проблемалар сияқты әртүрлі факторлар болуы мүмкін. Бұдан басқа, екі әріптестерге де теріс әсер ететін және бедеуліктің дамуына әкелуі мүмкін сыртқы факторлар бар:

• ауыр қолайсыз экологиясы өңірлерде тұру;
• өндірістік зияндылықтың әсері – радиациялық сәулелену, химиялық заттардың болуы ж.т.б.;
• зиянды әдеттер – темекі шегу, алкогольді көп пайдалану, уытты немесе есірткі заттарына әуестену;
• семіздік немесе дене салмағының жеткіліксіздігі;
• жыныстық жолмен берілетін инфекциялар (ЖЖБИ);
• ішкі ағзалардың ауырулары – қант диабеті, гипертониялық ауру, созылмалы вирустық гепатиттер;
• жыныстық хромосомалардағы мутациялармен қатар жүретін генетикалық аурулар.

   Қазіргі заманғы диагностика мен емдеу әдістерінің арқасында 90% жағдайда әйелге көмектесуге болады. Ол ушін тәжірибелі маманға уақытылы жүгіну маңызды.

   Әйелдердің бедеулігін жіктеу:

• бастапқы бедеулік: егер әйелде өмір бойы бірде-бір жүктілік болмағанда бұл диагноз қойылады;
• қайталама бедеулік: егер әйелде бұрын жүктілік, оның ішінде сәтсіз жүктілік болған болса.

   Әйелдердің бедеулігінің жиі кездесетін себептері:

   Аналық бездер факторлар:

• Поликистозды аналық бездер синдромы (созылмалы ановуляция);
• Аналық бездің мерзімінен бұрын сарқылуы;
• Гипоталамалық аменорея.

   Түтік – ішперделік  факторлар:

• Кіші жамбастағы дәнекерлеу процессі;
• Эндометриоз (аналық бездің денесі мен аналық бездің эндометриоидты кисталары зақымданатын аденомиоз жиі кездеседі);
• Түтіктердің жарылу түрі бойынша үзілген эктопиялық (жатырдан тыс) жүктілік (жатыр түтіктерінің саңылауының болмауы, жатыр түтіктердің болмауы);
• Жатырдан тыс жүктіліктің үзілуі, аналық бездің апоплексиясы, кистаның жарылуы немесе етеккір қанының кері түсуі салдарынан асқынудың әртүрлі дәрежедегі асқазан ішіндегі қан кетулер. Осының аясында дәмдеуіштердің пайда болу қаупі артады;
• Бұрын болған жатырішілік араласулар – медициналық түсіктер, жатыр қуысының қабырғаларын диагностикалық қырнау. Бұл рәсімдер жатырдың ішкі қабаттары арасында дәнекер-тіндік ауырлықтардың пайда болу қаупін арттырады. Мұндай жағдай Ашерман синдромы деп аталады.

   Цервикалдық факторлар:

• Жатыр мойны каналының стенозы;
• Цервицит (жатыр мойнындағы қабыну процесі).

   Бедеулік  жағдайын анықтау

   Бедеулік – бұл тек әйелдің немесе тек ерлердің жеке мәселесі емес. Бұл жалпы жұпты сипаттайтын жағдай. Сондықтан зерттеуді екі серіктестерге бір мезгілде бастайды.

   Пациенттерге тексерулердің мынадай түрлері тағайындалады:

• Спермограмма;
• Эхосальпингография немесе метросальпингография;
• Жатыр, аналық бездер және жатыр түтіктерінің ультрадыбысты зерттеу (УД-сканерлеу);
• Пайпель-биопсия және гистероскопия;
• Жатыр мойнының кольпоскопиясы;
• ФСГ (фолликулинді ынталандыратын гормон), ЛГ (лютеинизациялайтын гормон), ТТГ (тиреотроптық гормон), пролактин және басқа да бірқатар заттарды етеккір циклінің 2-5-ші күнінде айқындаумен гормоналдық мәртебені тексеру. Антимюллер гормоны кез келген уақытта анықталады.

   Әйелдердегі бедеулікті емдеу әдістері:

   Емдеу бағдарламасы әрбір жұп үшін жеке жасалады және белгіленген себептерге байланысты болады.  Екі әріптес де емдеу бағдарламасын ұстануға тиіс.

Бедеулікке күдіктену кезіндегі жалпы ұсынымдар

   Жұпта бедеуліктің себептеріне қарамастан, акушер-гинекологтар, уролог-андрологтар және репродуктологтар салауатты өмір салтының жалпы ережелерін ұстануға кеңес береді:

• зиянды әдеттерден бас тарту;
• жыныстық функциясына әсер ететін дәрілік препараттардың қабылдауын тоқтату (бейінді дәрігердің келісімі бойынша);
• еңбек жағдайларын өзгерту (мүмкіндігінше түнгі ауысымдардан және еңбек қызметінің аз қозғалатын нысандарынан бас тарту, жұмыс күнін тәулігіне 8 сағатқа дейін қысқарту ж.т.б.);
• тамақтануды оңтайландыру – кемінде 2 литр сұйықтықты пайдалану, рационды көкөністермен, жеміс-жідектермен, теңіз балығымен, ақуызбен, дәрумендермен байыту;
• толық түнгі ұйқы, кемінде 8 сағат;
• тұрақты дене белсенділігі.

   Бұл жай ережелерді сақтау иммунитетті күшейтеді және ағзаның жалпы жағдайын жақсартады.

   Мамандырылған медициналық көмек бөлімшесінің акушер-гинеколог дәрігері Г.Р. Юзеева